“Het gevaar van een overstroming zit in de gevolgen die je niet voorziet”

Bewoners informeren

De zon schijnt, maar er waait een gure oostenwind over de Nieuwe Maas. Een paar geïmproviseerde gewichten houden stapeltjes folders en checklists op hun plek. Naast het tafeltje staat een bakfiets met een laken erover, waarop met koeienletters ‘Noodpakket!’ staat. Gewapend met een handvol flyers spreekt Andreas Burzel een groepje voorbijgangers aan: “Hebben jullie al een noodpakket?” Een van de vrouwen mompelt iets over de lunch en de groep loopt snel door.

Themamaand: ‘Storm op Komst!’

Andreas Burzel is docent-onderzoeker aan de Hogeschool Rotterdam en promovendus aan de TU Delft. Hij is betrokken bij een workshop om bewoners te laten nadenken over het belang van een noodpakket en om ze te helpen bij het samenstellen hiervan. Buurtstichting Iedereen aan boord is de drijvende kracht achter deze workshop, die onderdeel is van de themamaand Storm op Komst!. Dit is een bewustwordingscampagne in samenwerking met onder meer het Rotterdams WeerWoord. De monumentale spoorbrug de Hef tussen Rotterdam-Zuid en het Noordereiland is niet toevallig gekozen als locatie voor deze workshop. Het Noordereiland loopt regelmatig onder en bij een extreme storm beschermt de Maeslantkering bewoners tegen een ramp.

Buitendijkse Noordereiland

Een man van eind twintig wandelt over de brug en staat wel open voor een gesprek. Een noodpakket heeft hij niet, al heeft de buurtbewoner wel het een en ander in huis. Hij vertelt dat hij toch het grootste deel van de tijd in het buitenland is, terwijl hij zijn huis aanwijst. “Je huis staat buitendijks, wist je dat?”, vraagt Burzel. De man luistert nu wel aandachtig. Hij is niet direct van plan een noodpakket aan te leggen, maar wil wel weten wat er zou kunnen gebeuren bij een overstroming.

Geen OV en niet meer pinnen

Precies die vraag drijft Burzel in zijn promotieonderzoek. Hij onderzoekt wat er gebeurt als vitale infrastructuur uitvalt. “Denk aan stroomstoringen of problemen in de telecommunicatie. Betaalverkeer en ov-chipkaartsystemen zijn daar allemaal van afhankelijk. Een stroomstoring kan het betalingsverkeer en het openbaar vervoer volledig stilleggen. Daarom is het belangrijk om voorbereid te zijn op verstoringen, individueel maar ook als buurt, om druk op de hulpdiensten in de eerste fase te verlagen.”

Onvoorziene gevolgen

Wat Burzel vooral wil blootleggen, zijn de zogenoemde keteneffecten: situaties waarin één storing een hele reeks andere problemen veroorzaakt. “Als de elektriciteit uitvalt, werken de liften niet meer, maar ook de pomp die water naar bovengelegen verdiepingen brengt. Mensen hebben dan geen licht en geen drinkwater. Juist die onverwachte gevolgen, waar weinig mensen rekening mee houden, kunnen het grootste probleem vormen.”

Vitale infrastructuur en keteneffecten

Ook Deltares-onderzoeker Margreet van Marle ziet dat risico. Voor de gemeente Amsterdam bracht ze in kaart wat daar de mogelijke keteneffecten zijn door klimaatdreigingen. “Wat mensen vaak vergeten, is dat vitale functies met elkaar verweven zijn,” zegt Van Marle. “Als bijvoorbeeld de elektriciteit uitvalt, zal telecommunicatie in dat gebied overgaan op noodstroomvoorzieningen en die kan op den duur uitvallen. Dit leidt weer tot een heel nieuw scala van effecten. Zo kan het betaalverkeer vastlopen en zal er hinder zijn in het verkeer omdat informatiesystemen in tunnels bijvoorbeeld uitvallen. Ook kan de meldkamer tijdelijk beperkt bereikbaar zijn. In dat geval kunnen burgers bijvoorbeeld geen hulpdiensten oproepen en zo ontstaat er een informatie-infarct. Dit zagen we dit voorjaar nog in Den Haag.”

Vicieuze cirkel

Deze keteneffecten kunnen elkaar versterken in zogeheten feedbackloops. Zo kan wateroverlast leiden tot stroomuitval, waardoor pompen en gemalen uitvallen. Als deze door ondergelopen wegen niet meer handmatig bediend of gerepareerd kunnen worden, neemt de wateroverlast verder toe. Op die manier ontstaat een vicieuze cirkel van uitval en verminderde bereikbaarheid.

Het grotere plaatje zien

Om zulke ketens zichtbaar te maken, gebruikt Deltares onder meer de software CIrcle. Op een groot aanraakscherm brengen gemeenten, netwerkbeheerders en andere relevante partijen samen in kaart welke systemen kwetsbaar zijn en hoe ze elkaar beïnvloeden. “We leggen letterlijk een netwerk van icoontjes en pijlen neer,” zegt Van Marle. “Zo wordt duidelijk wat er gebeurt als één schakel uitvalt en wie daar vervolgens door geraakt wordt. Zulke visualisaties helpen om het grotere geheel te zien.”

Bereikbaarheid cruciaal

Bereikbaarheid via de weg blijkt daarbij een cruciale schakel. Straten en tunnels kunnen onderlopen door hevige neerslag, waardoor hulpdiensten moeilijker ter plaatse komen. Tegelijk is diezelfde bereikbaarheid nodig om storingen aan vitale infrastructuur te verhelpen. “We onderzoeken daarom ook hoe we deze effecten beter kunnen kwantificeren,” aldus Van Marle.

Limburgbui in de randstad

Nederland heeft een reputatie vanwege onze eeuwenlange strijd tegen het water. Toch gaan we er te makkelijk van uit dat het wel goed komt, ziet Burzel. Hij verwijst naar de hevige regenval in Limburg in 2021, waar in korte tijd extreem veel neerslag viel. “Stel je voor dat zo’n bui over de Randstad trekt. Dat is helemaal geen onrealistisch scenario en daar zijn we niet goed op voorbereid.”

Samenwerking en verantwoordelijkheden

Dat betekent dat de voorbereiding en aanpassing op rampscenario’s bekeken moet worden vanuit alle lagen van de meerlaagsveiligheid, zegt Van Marle. “Technische ingrepen zoals hogere dijken of noodstroomvoorzieningen helpen in het beperken van de dreiging of gevolgen, maar het gaat ook om crisisbeheersing en herstel. In het geval van cascade-effecten kan het zijn dat investeringen in een netwerk of organisatie positieve effecten hebben voor andere organisaties. Hiervoor is het nodig om te snappen hoe de afhankelijkheden werken, maar ook afspraken te maken: wie doet wat?”

Wat kun je zelf doen?

De onderzoeker benadrukt dat dit niet alleen de verantwoordelijkheid van de overheid is. “In Nederland is het vanzelfsprekend dat vitale functies werken, maar het is ook belangrijk om te weten wat je kunt doen als het niet meer zo vanzelfsprekend is, ook voor burgers”, zegt Van Marle. Burzel vult aan: “Niet iedereen kan zichzelf makkelijk redden. Ouderen zijn minder mobiel  en anderen hebben door een taalbarrière moeilijker toegang tot informatie. Zij zijn vaak als eersten de klos. Een noodpakket helpt om een aantal dagen te overbruggen”.

Noodvoorraden liever niet in de kelder

Terug naar het Noordereiland, waar Burzel in gesprek is met bewoner Maaike. Ze had online over de workshop gelezen en komt langs voor advies. Ze heeft al flessen water, blikvoer en een kampeergaspitje klaarstaan, allemaal opgeborgen in haar kelder. Burzel raadt haar aan de spullen te verplaatsen; juist de kelder loopt als eerste onder. Maaike had daar nog niet bij stilgestaan, maar belooft een andere plek te zoeken. “Mensen schrikken soms, omdat ze liever niet nadenken over het onvoorziene,” zegt Burzel. “Maar door te laten zien welke stappen ze kunnen zetten, geef je handelingsperspectief.”