‘Iedereen heeft recht op een gezond leven, ongeacht extreem weer of klimaatverandering’

Waarom ben je je gaan bezighouden met klimaatrechtvaardigheid?

“Ik ben zeven jaar geleden begonnen als adviseur klimaatadaptatie bij de afdeling Ingenieursbureau van de gemeente Rotterdam. Ik begreep algauw dat je met andere partijen moet samenwerken om de hele stad weerbaar te maken tegen de gevolgen van klimaatverandering. Zo merkte ik bij het Rotterdams WeerWoord dat het belangrijk is dat de gemeente samenwerkt met woningcorporaties, omdat maar 40 procent van de stad openbare ruimte is. Na het overlijden van mijn vader heb ik een half jaar niet gewerkt en de vraag drong zich aan me op waar ik nou eigenlijk voor stond. Ik besefte toen dat we bij adaptatie de inclusiviteit misten, het sociale domein.”

Hoe ben je begonnen met Klimaatrechtvaardig Rotterdam?

“Via het wereldwijde klimaatnetwerk C40, waar Rotterdam ook bij aangesloten is, ontdekte ik dat andere steden zich meer focusten op de sociale kant. Wat kon Rotterdam hiervan leren? Toen startte ik in 2020 het initiatief Climate Inclusive Action Rotterdam (ICAR), wat nu Klimaatrechtvaardig Rotterdam (KRR) heet. Met collega’s van verschillende afdelingen schreven we een verkennend stuk over waarom bewoners eerst maatregelen moeten voorschieten voordat ze subsidie krijgen, en ook waarom we bij klimaatadaptatie bijvoorbeeld niet standaard het perspectief meenemen van mensen met een lichamelijke beperking. Dat was het begin.”

Waar staat Klimaatrechtvaardig Rotterdam voor?

“Wij zeggen: iedereen heeft recht op een gezond leven, ongeacht extreem weer of klimaatverandering. Dat is heel breed: we hebben het over sociale uitsluiting en discriminatie, informatie en communicatie, impact op welzijn en handelingsperspectief, noem maar op. We vormen een bijzondere verbinding tussen het fysieke en sociale domein. KRR was een losstaande beweging. Door de jaren heen zijn we opgenomen in beleid. De financiering is vanaf het begin gekomen van het Rotterdams WeerWoord en Water Sensitive Rotterdam. Externe partijen zijn vaak verbaasd dat we bestaan.”

En wat is rechtvaardig als je het over klimaatadaptatie hebt?

“Die vraag zou je het best kunnen stellen aan de mensen die te maken hebben met klimaatonrecht. Rechtvaardige klimaatadaptatie betekent volgens mij dat de gevolgen van klimaatverandering voor iedereen ongeveer gelijk zijn. En dat de mensen die het zwaarst getroffen worden kunnen meebeslissen over de oplossingen.”

Welke antwoorden krijg je te horen als je deze vraag stelt aan mensen die met klimaatonrecht te maken hebben?

“Het antwoord verschilt per situatie, per plek en per gemeenschap. Rechtvaardigheid raakt aan uitsluiting en discriminatie, en aan vertrouwen in de overheid. Waar heeft iemand toegang toe? Ervaart iemand discriminatie? Communicatie is belangrijk als je een wijk of gemeente klimaatbestendiger wilt maken: begrijpt iedereen de boodschap? Maar het gaat ook over impact: wat voor invloed heeft een woning die erg opwarmt op bewoners met astma of obesitas? En wat kan iemand zelf doen, financieel, maar ook op mentaal en fysiek niveau?”

Spelen deze vragen nog helemaal geen rol in adaptatie?

“Steeds meer organisaties werken aan klimaatadaptatie met oog voor rechtvaardigheid. Veel organisaties zijn het erover eens dat het belangrijk is om rechtvaardige adaptatiemaatregelen te nemen. Kijk je bijvoorbeeld naar de effecten van hitte in particuliere huurwoningen? Denk dan eerst aan de basis: de staat van de woning, de huurrechten van de bewoners, hun gezondheidssituatie en inkomenspositie. Al die factoren kunnen bepalen hoe kwetsbaar iemand is voor hitte. Daarna kun je onderzoeken wat er nodig is om hitte aan te pakken. Je kunt deze vragen niet los zien van elkaar. Dat is rechtvaardigheid! Je hoeft hierbij trouwens niet alles in één keer op te lossen: ook kleine stappen helpen.”

Kun je nog meer voorbeelden geven van rechtvaardige klimaatadaptatie?

“Neem schoolpleinen. Wij zijn ooit uitgenodigd bij een school voor slechthorende en dove leerlingen. Daar leerden we dat het schoolplein voor deze kinderen vaak hun enige buitenruimte is omdat ze vooral contact hebben met hun klasgenoten. Door de communicatiebarrière hebben veel van de leerlingen namelijk weinig tot geen contact met kinderen uit hun eigen buurt. Dat betekent dat de school vaak één van de weinige plekken biedt waar een doof of slechthorend kind met leeftijdsgenoten speelt. Het Rotterdams WeerWoord en de Groenagenda hebben ervoor gezorgd dat basisscholen in Rotterdam subsidie kunnen krijgen voor een groenblauw schoolplein.

“Een ander voorbeeld is het hitteplan. Het Rotterdamse hitteplan is mooi en benoemt al kwetsbare groepen, zoals ouderen, zwangere personen, jonge kinderen, buitenwerkers, dak- en thuislozen en mensen die ziek zijn. Maar nog niet alle groepen worden hierin meegenomen. Denk aan transpersonen en non-binaire personen, die vaker overdekte kleding dragen. Soms dragen ze ook een binder, een soort strak shirt dat de borst platdrukt, om zich prettiger te voelen en meer te lijken op hoe ze zichzelf zien. Maar tijdens warm weer raak je met overdekkende kleding en een binder sneller oververhit, omdat de temperatuurregulatie van het lichaam kan worden verstoord. Denk ook aan mensen met een vorm van autisme, die verandering vaak heel moeilijk vinden. Sommigen van hen kunnen bijvoorbeeld moeilijk aangeven dat ze het warm hebben of dat ze dorst hebben.”

“Deze groepen worden snel over het hoofd gezien, ook in allerlei andere situaties! Terwijl ook zij belangrijk zijn. Ik zeg niet dat het huidige beleid niet goed is, maar ik wil helpen om het beter te maken. Wat vergeten we nog? Wat hebben we nog niet gedaan om klimaatadaptatie rechtvaardiger te maken zodat iedereen mee kan draaien?”

Welk advies zou je gemeenten geven die dit thema interessant vinden?

“Mijn tip: zoek mensen om je heen die net als jij aan dit thema willen werken. Waar zitten de pijnpunten? De beste manier om te beginnen is analyseren wat je al op een rechtvaardige manier doet. Vaak is dat al heel wat. Welke mensen zitten er aan tafel bij het nemen van besluiten? Begin intern, dat hebben wij ook gedaan. Breng het fysieke en sociale domein bij elkaar, dat zijn al hele grote afdelingen. Bij Klimaatrechtvaardig Rotterdam hebben we veel teamsessies gedaan. Daarin hadden we het over inclusieve communicatie, en deden we aan ‘movie learning’ waarbij we over inclusiviteit en diversiteit leerden aan de hand van films. Dat soort sessies moet je ook herhalen, en geef mensen ook de tijd.”

Kom je veel weerstand tegen bij dit thema?

“We hebben weerstand gehad in Rotterdam, en die is er af en toe nog steeds. Dat hoort erbij en dat is ook goed, want dat betekent dat mensen gaan nadenken. Maar makkelijk is het niet. Het draait om geduld en een andere manier van denken. We zijn het niet altijd met iedereen eens, maar we blijven openstaan voor gesprek. We willen elkaar begrijpen en onderzoeken wat wél mogelijk is. Dat heeft ons veel gebracht. Niet door individueel, maar als collectief te werk te gaan, waarbij we thema’s met elkaar verbinden. Je hoeft niet alles te doen: het gaat erom welke rol je zelf kunt vervullen.”

Hoe kunnen gemeenten het sociale domein meenemen?

“Het is verleidelijk om vooral te investeren in gebieden die volgens de klimaatstresstesten het kwetsbaarst zijn. Maar we hebben als gemeente veel sociaal onderzoek gedaan, waardoor we ook veel sociale data hebben. Daar hebben we ook kaarten van gemaakt, bijvoorbeeld van het percentage inwoners met een laag (gestandaardiseerd) huisinkomen in de stad. Ook hebben we een kaart van het percentage volwassen inwoners die problemen heeft met bewegen en vervoer. En van het percentage inwoners in een wijk dat onvoldoende koeling ervaart in hun woning tijdens aanhoudende hitte. Die kaarten helpen je om anders naar je stad te kijken. Het fysieke domein heeft namelijk vaak effect op het sociale domein. Wij zeggen: stigmatiseer niet, maar houd wel rekening met de verschillen tussen Rotterdammers. En zorg ervoor dat iedereen zich gezien of gehoord voelt.”

Hoe denk je dat je achtergestelde groepen het beste bereikt?

“Ik denk dat het goed is als ambtenaren hun blinde vlekken proberen te ontdekken. Probeer bijvoorbeeld niet alleen te ontdekken welke groepen achtergesteld of gemarginaliseerd zijn, maar laat ze ook meepraten en meebeslissen over wat dit betekent. Dit kost veel energie: netwerken opbouwen en behouden, vertrouwen (her)opbouwen. Daarnaast zou het goed zijn om mensen als dat kan te betalen voor hun deelname. Dat doen we bijvoorbeeld in het vierjarige INTERREG-project Just Green Policy. Dan krijg je heel andere gesprekken, ook over armoede of over discriminatie, die ook raken aan klimaatadaptatie. Sta stil bij de ongelijkheid in de stad. Vraag je daarbij af hoe je ervoor kunt zorgen dat de dingen die je als gemeente doet de situatie verbeteren of in ieder geval niet verergeren. Het is prachtig om de stap te zetten naar een groene, gezonde omgeving, maar voor wie maak je die stad groen en gezond? Het Rechtvaardigheidswiel kan hierbij helpen.”

Wat is dat precies, het Rechtvaardigheidswiel?

“Het Rechtvaardigheidswiel is een tool die je helpt om in beeld te krijgen of je rekening houdt met groepen die kwetsbaar zijn voor de gevolgen van klimaatverandering. Dit wiel is gebaseerd op de ‘Wheel of Power’ van Sylvia Duckworth. We hebben het vertaald naar het Nederlands en verbonden met thema’s uit het Rotterdams WeerWoord. Naast wetenschappelijk onderzoek hebben we ook gesprekken gevoerd met verschillende ervaringsdeskundigen. Het wiel blijft in ontwikkeling, net als de stad die voortdurend verandert.”

Hoe werkt het wiel?

“Het wiel visualiseert ‘marginalisatie’ en ‘privilege’ en bevat allerlei categorieën, zoals inkomen, taal, huidskleur en woonsituatie. Hoe raakt klimaatverandering je bijvoorbeeld als je ongedocumenteerd bent, een lichamelijk beperking hebt of als je een laag inkomen hebt? Het wiel nodigt uit tot gesprek en helpt om je bewust te worden van ongelijkheden. Het is een hulpmiddel dat je kunt toepassen binnen projecten en processen, maar ook voor persoonlijke reflectie. Zo hebben we het klimaatrechtvaardigheidswiel bijvoorbeeld vertaald naar data en kaarten.”

Waar wil je dit interview mee afsluiten?

“Ik zou steden en gemeenten willen oproepen om samen met ons aan rechtvaardige klimaatadaptatie verder te werken! Laten we samen uitzoeken wat we nog niet weten en kijken wat we voor elkaar kunnen betekenen. Wat kan de volgende stap zijn om je gemeente op een rechtvaardige of eerlijke manier klimaatbestendiger te maken?”