Impactproject Design Thinking & Ruimtelijke Adaptatie

In de provincie Noord-Brabant en Limburg is met Design Thinking onderzocht hoe inwoners te enthousiasmeren zijn voor klimaatadaptatie. Belangrijkste conclusie: sluit aan bij de leefwereld van inwoners en zet hun drijfveren centraal. Dat geeft de beste kans op het vinden van oplossingen voor ingrijpende maatschappelijke vraagstukken. De resultaten van het onderzoek zijn verschenen in een boek.

Design Thinking & Ruimtelijke Adaptatie is het eerste afgeronde project van de 4^e tranche Impactprojecten. Diverse gemeenten en waterschappen deden mee aan het onderzoek, evenals de Unie van Waterschappen en de provincies Noord-Brabant en Limburg. Tussen 2017 en 2019 werkten ze samen met ontwerpers in het project. Al snel leerden de deelnemende partijen dat ze hun taalgebruik moesten aanpassen. ‘De voorbereiding op extreem weer’ sloeg als titel beter aan dan ‘klimaatadaptatie’.

Co-creatieve aanpak

Design Thinking is een mensgerichte co-creatieve aanpak die uitnodigt tot actie. Het is geen wilde brainstorm, maar een aanpak die bestaat uit een aantal gestructureerde stappen. De belangrijkste les voor overheden uit het onderzoek: zet drijfveren van mensen centraal bij het zoeken naar oplossingen voor ingrijpende maatschappelijke vraagstukken. In de eindpublicatie staan nieuwe invalshoeken, uitwerkingen in inspirerende concepten en de geleerde lessen, die overheden kunnen helpen om samen met bewoners beweging te krijgen in de aanpassing aan extreem weer. “Het is in de geest van de Omgevingswet: niet vóór, maar dóór de maatschappij”, aldus Deltacommissaris Peter Glas, tevens ambassadeur van het project.

Aanleiding voor het onderzoek

Het betrekken van inwoners bij ruimtelijke adaptatie is nu vooral een proces waarin specialisten aan bewoners uitleggen waarom het belangrijk is om je voor te bereiden op extreem weer, en uitleggen wat de beste oplossingen zijn. Met bewustwordingscampagnes en subsidies proberen overheden bewoners te motiveren. Tegelijkertijd blijkt dat deze aanpak onvoldoende aansluit bij de leefwereld van grote groepen mensen en daardoor onvoldoende leidt tot resultaat. Dat het gaat om problemen die collectief worden gevoeld, maar waar de oplossingen ook liggen bij individuen die er niet altijd direct iets voor terug krijgen. Er zijn dus andere invalshoeken nodig die toegang geven tot andere oplossingsrichtingen.

Die aansluiting bij de leefwereld en beleving van mensen zelf hebben de deelnemende partijen in dit project via Design Thinking toegevoegd aan het huidige repertoire van beleid maken. De vraag is dus niet hoe burgers te overtuigen zijn of hoe het beter uit te leggen is. De vraag is: wat betekent klimaatadaptatie voor mensen in het hier en nu en hoe is aan te sluiten bij die betekenis?

Beschrijving van de aanpak en resultaten van de dialoog

De aanpak bestond uit drie stappen:

1. Drijfveren begrijpen door empathisch onderzoek:

In deze fase ga je met heel veel mensen praten om te begrijpen wat mensen beweegt en bezighoudt. Het gaat niet om meningen, maar om ervaringen. Ieder mens is expert van de eigen situatie. Er is gesproken met allerlei mensen, zoals leden van de scouting, nonnen, expats en brandweermannen, over wat extreem weer voor hen betekent. Ook hebben de onderzoekers in deze fase op de Dutch Design Week gestaan met het project. Hier is gesproken met meer dan 300 mensen over extreem weer.

2. Nieuwe invalshoeken ontwikkelen

Dit is de meest abstracte stap van Design Thinking en bestond uit het clusterden, ordenden en herschikken van de rode draden die opgehaald waren uit het empathisch onderzoek. Zo ontstonden clusters van samenhangende thema’s. Om tot andere invalshoeken te komen lieten de deelnemende partijen zich inspireren door eigen ervaringen. Waar herkenden ze dit thema van in hun eigen leven en waar wordt er succesvol mee omgegaan? In deze fase werden de deelnemers aan het onderzoek dus niet meer aangesproken als professional, maar als mens. Het ging om vragen als: waar hebben we in ons eigen leven te maken gehad met thema’s als machteloosheid, autonomie, maakbaarheid en luiheid? Hier kwam iedereen even helemaal los van het vraagstuk van extreem weer. En dat bleek  zeker voor oplossingsgerichte mensen heel erg ongemakkelijk.

Die clustering leidde uiteindelijk tot nieuwe invalshoeken:

• Maak het makkelijk
• Omdat het leuk/belangrijk is
• Club Weerbaar en Kwetsbaar
• Benut lokale kennis

3. Prototyping en testen

In deze fase werkten de partners samen met bewoners en designers concrete ideeën uit, binnen de vier nieuwe invalshoeken. Via kleine tests werden de onzekerheden gereduceerd en kregen de deelnemende partijen gevoel bij wat kansrijk is.

In vijf lokale vraagstukken rondom extreem weer werd een nieuwe invalshoek toegepast en werden unieke oplossingen – prototypen – ontwikkeld en uitgeprobeerd. Een belangrijke stap hierin waren de botsproeven. Hierbij wordt in een bijeenkomst met ambtenaren die belangrijk zijn bij het testen van het  concept, georganiseerd. Zij kunnen het concept aanscherpen maar ook aangeven waar de grenzen van het experiment liggen.

De resultaten in een boek

Het boek Design Thinking & Extreem weer beschrijft de uitkomsten nauwkeurig, helder en beeldend. Met als doel dat meer overheden de methode kunnen gaan toepassen. Het boek bevat vele uitspraken van deelnemers, zoals bijvoorbeeld van Nicolette Peters van de gemeente Boxmeer:

“Twee jaar geleden werd ik gevraagd of ik wilde deelnemen aan dit project design thinking voor ruimtelijke adaptatie. Ik had nog nooit van design thinking gehoord, maar na de eerste bijeenkomst was ik al meteen heel enthousiast. Ik hoor mijzelf nog tegen mijn leidinggevende zeggen: ‘Ik heb geen idee wat het gaat opleveren of wat er uit komt, maar ik weet zeker dat het iets gaat opleveren en dat ik hier veel van ga leren!’. En dat heeft het zeker gedaan. Het samenwerken met social designers geeft mooie en verfrissende nieuwe inzichten en ervaringen en is ook gewoon heel erg leuk! Vooral het besef dat het zo ontzettend belangrijk is om in de belevingswereld van inwoners, ondernemers en projectontwikkelaars te kruipen is mijn grootste winst van deelname aan dit proces. Als je daar meer inzicht in hebt opent het zoveel nieuwe deuren!”

De prominente ambassadeur van dit project was Deltacommissaris Peter Glas. Hij geeft de volgende duiding aan het project en roept op tot actie: “Het project heeft al sprankelende nieuwe concepten opgeleverd. Concepten die zich lenen voor brede toepassing en die ertoe aanzetten Design Thinking vaker toe te passen op vraagstukken rond ingrijpende maatschappelijke opgaven. Juist hier is de inspirerende en menselijke benadering – anders dan de traditionele kennisgerichte en politiek-bestuurlijke aanpak – bij uitstek waardevol. Brede lokale betrokkenheid is immers essentieel om te komen tot een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting. En… het is in de geest van de Omgevingswet: niet vóór, maar dóór de maatschappij. Ik daag daarom iedereen uit de komende jaren te komen met een veelheid aan oplossingen die werkelijk betekenis geven aan ruimtelijke adaptatie. Zodat we – samen – voorbereid zijn op de extremen van onze toekomst.”

Leerpunten uit de dialoog

De samenwerkende partijen ontdekten dat ze er vaak vanuit gaan dat, zodra mensen zich bewust zijn van een probleem, ze ook er iets aan willen doen. Maar, concludeerden ze, ze vergeten vaak dat mensen zich eerst kwetsbaar moeten voelen om ook echt in actie te willen komen. De overheid geeft vaak in gevallen van extreme droogte of regenval het signaal af dat alles onder controle is. Het zou helpen als overheden zichzelf ook vaker kwetsbaar opstellen, door juist in extreme situaties aan te geven dat ze het niet allemaal alleen kan.

Het boek Design Thinking & Extreem weer beschrijft uitgebreid de lessen die geleerd zijn in dit proces. Een korte selectie hieruit:

• Praat heldere taal.
• Blijf zo lang mogelijk weg van formuleren van oplossingen. Daardoor ontstaat de ruimte voor nieuwe inzichten en kun je echt samen met bewoners aan de slag.
• Heb vertrouwen in het proces, sta open voor en verken wat je tegenkomt. Beweeg mee met wat er op je pad komt.
• De oplossingen zijn vaak niet nieuw voor de wereld, maar wel voor het vraagstuk.
• Botsproeven maken de grenzen van de experimenten helder zonder scherpe kantjes eraf te halen.
• Organiseer experimenteerruimte.
• Besteed de dialoog niet uit, maar doe het zelf, met nieuwsgierige ambtenaren met lef.
• Om aan te sluiten bij de leefwereld zijn cross-overs met andere beleidsvelden (en dus andere mensen) binnen je organisatie nodig.
• Regel korte lijntjes met eindverantwoordelijken om flexibel en dynamisch te zijn.

Bereid je voor op succes!