Boeren met bomen als belangrijkste bondgenoot

Samenwerken met de natuur

“Ik ben geen supergoede boer, maar ik ben wel een goede pionier”, zegt Wilco, al ruim twintig jaar gepassioneerd biologisch boer. “Ik doe een paar heel eigenwijze dingen waarvan ik hoop dat mensen ze willen kopiëren.” Boer in Natuur is een natuurinclusieve streekboerderij van 24 hectare, midden in natuurgebied de Maashorst op de hoge zandgronden van Brabant. De boerderij omvat sinds de start in 2017 verschillende vormen van boslandbouw, zoals een voedselbos en een heggenlandschap met eetbare soorten, in combinatie met melkkoeien, melkschapen en kippen. Wilco en zijn team maken zelf zuivel, havermout en muesli op de boerderij én ze zijn een proeftuin voor innovatieve, natuurinclusieve landbouwvormen.

Wat zijn voedselbossen en boslandbouw?

Boslandbouw, of agroforestry, is een verzamelnaam voor landbouwmethoden waarin je met veel verschillende soorten eetbare bomen en struiken de natuur nabootst. De meest intensieve vorm van agroforestry is een voedselbos. Je imiteert met boslandbouw een vruchtbare bosrand door bomen, struiken, kruiden en klimplanten dicht op elkaar te planten. Wilco heeft percelen ingericht met lanen fruit- en notenbomen die enkele meters van elkaar staan: de voedselbossen. Andere percelen hebben 25 meter ruimte tussen de rijen: een heggenlandschap. Op die tussenstukken grazen koeien en schapen en verbouwt Wilco haver.

Boost voor de biodiversiteit

Wilco werkt samen met de natuur. Hoewel hij nog veel moet uitzoeken, heeft hij één van zijn doelen al bereikt. In de afgelopen zeven jaar is er steeds meer biodiversiteit ontstaan op de boerderij. Regenwormen en dassen zijn teruggekeerd, er zitten beschermde kamsalamanders in de sloot en zeldzame vogels als de grauwe klauwier broeden jaarlijks op de boerderij. Volgens onderzoek naar voedselbossen in opdracht van het ministerie van LNV trekt een grote diversiteit aan planten ook meer diersoorten aan. Is diversiteit van gewassen een manier om weerbaarder te zijn tegen de gevolgen van klimaatverandering? Hij lacht, het spreekt voor zich.

Vitale bodem als plantenvoeding

“Het klimaatprobleem is een gigantische dreiging. Het verlies aan biodiversiteit krijgt misschien minder aandacht, maar het is een heel duidelijk teken dat er iets misgaat”, vertelt Wilco. “Als er in de stad meer biodiversiteit is dan op het platteland, dan móeten de alarmbellen toch afgaan?” Hij geeft een voorbeeld: “In het aangrenzende natuurgebied zijn de mollen verdwenen. Dat is geen goed teken, want waar mollen zijn, zijn wormen.” En wormen zijn cruciaal voor een vruchtbare bodem, volgens verschillende wetenschappelijke onderzoeken. “Toen we startten op een voormalige maisakker zat er geen leven in de bodem. Maar door kruidenrijk grasland en rijen met fruit- en notenbomen aan te planten, niet te spuiten en niet te ploegen, is de bodem weer tot leven gekomen. De regenwormen zijn teruggekeerd.”

Gezonde bodem als spons voor regenwater

Een gezonde bodem neemt regenwater als een spons op. Wormen en andere bodemdiertjes zorgen voor een betere sponswerking van de bodem. “Dat is niet alleen handig in natte tijden, maar vormt tegelijkertijd een buffer in droge tijden,” stelt hij. “Elke procent organische stof die je toevoegt aan de bodem, betekent dat je honderdduizenden liters extra vocht per hectare kan vasthouden.” Ook herfstbladeren zorgen voor voeding en structuur. De sponswerking van de bodem groeit daardoor elk jaar. “Het maakt nogal uit of planten hun voeding en water uit een bodemlaag van 20 of 80 centimeter kunnen halen.”

Bomen als middel tegen droogte

Een sponsbodem kan Wilco goed gebruiken op de droge, Brabantse zandgrond. Maar bomen en struiken doen meer tegen droogte. Ze zijn weerbaarder tegen hitte, droogte en wateroverlast omdat ze dieper wortelen. Daarnaast creëren ze met hun bladeren schaduw en dus verkoeling. De rijen bomen en de heggen hebben een belangrijke functie als windbreker. Wind vergroot de verdamping van water en veroorzaakt droogte. “Een heg houdt wind tegen en zorgt ervoor dat gewassen erachter in de luwte beter groeien”, legt hij uit. Daarnaast geven ze voedsel voor mensen en dieren. Wilco plantte voederheggen aan: droogteresistente struiken waar koeien zelf aan grazen. De planten bevatten bepaalde voedingsstoffen die ze niet uit gras halen.

Grote oogst op arme grond: hoe doe je dat?

Dankzij ondersteuning van het Fonds Natuurinclusieve Streekboerderijen kan Wilco experimenteren met boslandbouw. “Meer biodiversiteit lukte al vrij snel. Maar meer oogst creëren is nog steeds een uitdaging. De zandgrond in het gebied is heel erg arm en droog.” Maar het lijkt zich wél te lenen voor extensieve veeteelt in combinatie met fruit en noten van bomen en struiken. Toch duurt het nog een paar jaar tot de bomen groot genoeg zijn om genoeg te oogsten. “Als je op dit soort arme gronden met weinig input toch voedsel wilt produceren, dan moet je de natuur kopiëren. Wat ik nodig heb is een uitbundig bodemleven omdat ik zelf geen voeding voor de planten toevoeg.” Verschillende onderzoeken concluderen dat een bodem vol leven een vruchtbare bodem is. Driejarig onderzoek naar voedselbossen laat bijvoorbeeld zien dat de samenstelling van nematoden (minuscule wormpjes) in de bodem zorgt voor een gezonder bodemecosysteem.

Meer bomen in de landbouw

Hoewel het jonge bedrijf nog volop in ontwikkeling is, is er een grote toestroom van bezoekers die interesse hebben in boslandbouw. “Twee weken geleden zat ik bij een melkveehouder met 300 koeien aan tafel, om voederheggen aan te planten. Waanzinnig! Ik heb met mijn bedrijf hier wel geleerd wat je wel en niet moet doen. Mooi als zij dat in het groot gaat doen. Het gaat niet om deze boerderij, het gaat erom dat het groter groeit. Ik hoop dat de kinderen van nu nog een toekomst hebben. Daar doe ik het voor.”