De toekomst van een complex spoornetwerk

Gepubliceerd 27 januari 2021

Stefan Jak en Onno Hazelaar werken beiden bij ProRail. Ze proberen al jaren, met toenemend succes, binnen hun organisatie aandacht te vragen voor aanpassingen aan het klimaat. Samen Klimaatbestendig spreekt dit bevlogen duo op station Driebergen- Zeist, een locatie waar allerlei klimaatbestendige aanpassingen succesvol zijn doorgevoerd.

Fotograaf: Mischa Pranger

Stefan: “Station Driebergen-Zeist zou een grote metamorfose ondergaan. We wilden er een groen en duurzaam station van maken en we zochten naar een alternatief voor de overwegen die vaak lang dicht waren. Het nieuwe station zou ruimer en opener worden en je zou onder de perrons door kunnen fietsen. Het risico daarvan was dat door die verdiepte ligging veel water zou gaan ophopen. Dus daar moesten we een oplossing voor zoeken. Zo werd klimaatbestendigheid ineens extra urgent, want het risico op wateroverlast wordt alleen maar groter als zware regenval vaker voorkomt. Door hier een aanpassing voor te vinden, konden we twee vliegen in een klap slaan: zo maakten we het nieuwe station ook nog eens klimaatbestendig.

En dit sloot mooi aan bij hoe de gemeente(s) het graag zag(en). Gemeente Zeist, gemeente Utrechtse Heuvelrug, provincie Utrecht, ProRail, Arcadis en BAM vonden elkaar hierin en hebben dus echt uitgepakt met elkaar.”

Onno: “Klimaatadaptatie is hier niet specifiek als eis meegegeven. Maar je ziet als alle partijen, zoals in Driebergen-Zeist, bij elkaar komen en openstaan voor elkaars wensen, dit soort voorbeelden ontstaan, die nodig zijn om samenwerking elders weer meer energie te geven.”

Aanpassingen Station Driebergen-Zeist

Station Driebergen-Zeist maakte de afgelopen drie jaar een metamorfose door. Zo is er hard gewerkt aan een nieuw busstation en een parkeergarage. Met het opheffen van twee overwegen en de komst van de onderdoorgang van de Hoofdstraat ontstond er een veilige verkeerssituatie. Ingenieursbureau Arcadis zette in de plan- en ontwerpfase voor dit stationsgebied duurzaamheid op de eerste plaats, inclusief de aandacht voor klimaatadaptatie. De basisplannen zijn vervolgens met het integrale team van ProRail, Arcadis en aannemer BAM in samenspraak met de omgevingspartijen gerealiseerd.
Dit resulteerde in het terugwinnen van energie door het gebruik van restwarmte uit technische ruimtes, het gebruik van duurzame materialen en hergebruik van sloopmateriaal. Door de vele geplante bomen ontstond er naast een beter ecologisch klimaat, een natuurlijke bescherming tegen hitte. Ook wordt regenwater opgevangen en in de directe omgeving hergebruikt.

Een zwembad in Driebergen-Zeist

Onno vertelt enthousiast verder over de klimaatbestendige aanpassingen in Driebergen-Zeist.
“Zoals Stefan net al aangaf heeft de doorgang onder dit station een verdiepte ligging. Alles is laag, dus je verwacht dat het bij een hevige regenbui onderloopt. Hierdoor zou het spoor niet meer bereikbaar zijn. Maar dat is hier heel mooi opgelost. Het water wordt namelijk afgevoerd naar een wateropvang onder de grond, dat gebruikt wordt voor de bewatering van het groen. Het is dus eigenlijk een zwembad onder het plein.”

Stefan: “De bak heeft ongeveer de capaciteit van een olympisch zwembad, maar je ziet er helemaal niks van. Het teveel aan water stroomt door naar een infiltratie of ‘zaksloot’.

Zaksloot

Onno: ‘We lopen tegen systeemgrenzen aan, omdat de systemen niet voor deze condities ontworpen zijn. Dat is echt een nieuwe uitdaging.’

Invloed van klimaatverandering

Dat aanpassingen hard nodig zijn, blijkt ook uit de gevolgen van klimaatverandering voor het spoor.
Onno: “Het spoor heeft altijd last van weersinvloeden. Denk aan gladde sporen, spoorspattingen, blaadjes of zelfs bomen op de rails. De extra factor door klimaatverandering is dat het in hevigheid toeneemt. We lopen hierdoor tegen systeemgrenzen aan, omdat de systemen niet voor deze condities ontworpen zijn. Dat is echt een nieuwe uitdaging.”

Stefan: “Piekbuien die in het verleden voorkwamen, komen nu vaker en op meerdere plaatsen voor. De buien zijn ook veel heviger. Hierdoor lopen tunnels en delen van het spoor onder water. De elektronische installaties die langs het spoor liggen, kunnen hierdoor storingen gaan geven. En dat werkt weer door in de dienstregeling. Maatregelen die we hiervoor toepassen zijn het op hoogte brengen van elektronica en het aanpassen van relaiskasten.”

Onno: “Een ander probleem is hitte. De systemen zitten nu in dichte metalen kasten langs het spoor. Bij hitte worden die bloedheet. Op een gegeven moment komen ze boven de ontwerptemperatuur en dan is het afwachten wat zo’n systeem gaat doen. We schilderen ze her en der al wit. We willen de systemen ook gaan aanpassen, maar dat kan op korte termijn niet grootschalig. Hetzelfde geldt voor het spoor en de wissels. Deze zijn van metaal en dat zet uit bij warmte. Je moet er niet aan denken dat op een hete dag Utrecht eruit ligt, dan staan er 300 treinen te koken zonder airco.”

Stefan: “En als de airco uitvalt, moeten we mensen snel weg kunnen halen. Als het buiten veertig graden is, ga je in een treincoupé van je graatje. Naast voorbeelden, zoals piekbuien en hitte, krijgen we ook te maken met een combinatie van factoren van klimaatverandering. Zo trekt zwaardere regenval in combinatie met meer en langdurige periodes van droogte een wissel op de vaak meer dan honderd jaar oude funderingen van de spoorbanen.”

Kwetsbaar en complex netwerk

Onno vertelt verder: “Een van de nadelen van het spoorproduct is dat het een complex netwerk is. Als daar een cruciale schakel uitvalt door wat dan ook, dan hebben we daar in het hele land last van. Sommige klimaatveranderingen hebben een groot effect op het spoor. We hebben het dan niet over storinkjes die binnen vierentwintig uur verholpen zijn.”

Stefan: ‘Wanneer de scheepvaart het niet meer aan kan, willen we snel over kunnen op andere manieren van vervoer.’

Stefan vindt het ook belangrijk verder te kijken dan het spoor.
“Klimaatveranderingen hebben ook effect op andere vormen van vervoer. De afgelopen jaren was er veel droogte, waardoor rivierstanden zakken. Dat geeft problemen voor de scheepvaart. Wanneer de scheepvaart het niet meer aan kan, willen we heel snel over kunnen op andere manieren van vervoer. Maar we kunnen niet van de ene op de andere dag ineens alles wat op een schip gaat op een trein zetten. Eigenlijk moeten we dus alle soorten vervoer meenemen in de planvorming en rekening houden met de mogelijkheden om lading of reizigers tijdelijk op een andere modaliteit over te zetten.”

Toekomstbril

Volgens Stefan en Onno moet het roer om.
Stefan: “We moeten continu in gedachten houden dat het klimaat verandert. Aanpassingen aan het klimaat zijn een blijvertje en dat zal steeds duidelijker zichtbaar worden. Bij ieder project moeten we daar van tevoren bewuste keuzes in maken.”

Onno: “Het is belangrijk rekening te houden met waarden en normen die in de toekomst gaan gelden. Veel techneuten werken nog met wat we nu kennen, maar de wereld om ons heen verandert snel. Dat vraagt om een andere zienswijze, waarbij je vanuit de toekomst terug redeneert op basis van ernst en effecten. We hebben een landelijke stresstest gedaan in het kader van het Deltaplan. Daaruit blijkt dat we op veel locaties kwetsbaar zijn voor extreem weer.”

Stefan: “We werken met de Handreiking klimaatadaptatie ProRail waarbij we op projectniveau naar de verwachte weerselementen binnen het projectgebied kijken om te zien welke uitdaging hier ligt. Met de stakeholders bepalen we dan de ambitie en leggen we vast in hoeverre we klimaatadaptatie mee willen nemen. Vervolgens bedenken we welke maatregelen we kunnen nemen, wat de kosten zijn en wat het oplevert richting 2050.”

Onno: “Deze aanpak voor projecten maakt deel uit van de klimaatadaptatiestrategie, waarvan we begin 2021 een eerste versie aan het ministerie willen voorleggen. We nemen hierin de samenhang per locatie mee en wat we waar en wanneer willen gaan doen. Wij kunnen en willen in keuzes adviseren, maar we moeten uiteindelijk met elkaar kijken wat het meest haalbaar is en in welke periode.”

Stefan: ‘Gelukkig is er vanuit IenW heel veel aandacht voor klimaatadaptatie.’

Het belang van een consistent beleid

Om tot een goede gezamenlijke strategie te komen pleiten Stefan en Onno voor een consistent beleid vanuit de overheid.
Onno: “We werken met dure middelen en systemen die wel vijftig jaar meegaan. Dat vraagt om een richtinggevend beleid hoe en op welke punten in Nederland we daar mee omgaan. Een station duurt zes tot zeven jaar voordat we het gebouwd hebben. Dus als we naar een robuust spoorsysteem toe willen, dan kan je daar geen beleid in hebben dat wisselt door de jaren heen.”

Stefan: “Gelukkig is er vanuit IenW heel veel aandacht voor klimaatadaptatie. Tegelijkertijd zien we dat het Rijk heel veel doelen heeft en nog geen keuze maakt wat als eerste aan te pakken.”

Onno: “Maar daar kunnen we momenteel heel goed met IenW over praten. Als we begin 2021 met het ministerie ook duidelijke kaders en beleidsafspraken kunnen maken hoe we het de komende jaren qua activiteit inhoud gaan geven en wanneer de financiering goed geregeld is, dan denk ik dat we mooie stappen aan het maken zijn.”

Samenwerken

Ook met de samenwerking met gemeenten, provincies en waterschappen zijn Stefan en Onno over het algemeen tevreden. Maar Stefan ziet ook een aantal uitdagingen.
“Het is echt een hele kluif om als landelijke partij te praten met de hele omgeving. Wij moeten met x aantal gemeenten en met x aantal waterschappen praten. De kunst is hoe we overal betrokken blijven. We werken nu met een aantal gemeenten en waterschappen wat intensiever samen, met de hoop dat die kennis zich doorvertaalt. Je kan namelijk niet met iedereen de dialoog van A tot Z voeren. Ook proberen we met andere infrapartners veel af te stemmen, zodat je samen punten kan aandragen.”

Onno: “Iedere stakeholder heeft zijn eigen belangen. Wat voor ons een veiligheidsrisico is, hoeft voor een lokale gemeente helemaal geen risico te zijn. Hoe breng je dat bij elkaar? Dat kan alleen maar door in dialoog te gaan. Dan kom je tot kansen met elkaar. Jullie hebben een probleem, wij hebben een probleem en door die verschillende dingen bij elkaar te brengen kom je tot mooie oplossingen.”

Over Stefan

Stefan is adviseur Omgevingswet bij ProRail en houdt zich daarnaast bezig met het onderwerp klimaatadaptatie. Hij heeft een achtergrond in de weerkunde.
Hij heeft veel ervaring met projectmanagement en implementatie van een nieuwe aanpak voor projecten, vanwege bijvoorbeeld wetswijzigingen of andere nieuwe uitdagingen.

Over Onno

Onno is infra architect bij ProRail en houdt zich met integrale systemen bezig. In zijn vorige functie was hij verantwoordelijk voor alle civiel- en energie technische systemen bij ProRail. Hij kijkt continu of de techniek goed werkt en of dat in de toekomst zo blijft. Het klimaat als veranderde factor speelt daar een belangrijke rol in.


Stefan Jak

Onno Hazelaar

Dit verhaal maakt onderdeel uit van een reeks klimaatverhalen van Samen Klimaatbestendig. Bekijk andere verhalen.