Vitale functies, processen en kritieke voorzieningen

Om een beeld te krijgen van de maatschappelijk ontwrichtende gevolgen van extreme weersgebeurtenissen, is het essentieel om inzicht te krijgen in de kwetsbaarheid van vitale functies. Tegelijk is dit niet eenvoudig, omdat de exacte risico’s, gevolgen en impact van uitval vooral bekend zijn bij de vitale aanbieders van deze functies. Als (lokale) overheid kun je de dreiging door klimaatverandering inventariseren, zoals beschreven staat in het onderdeel ‘Bepalen van dreigingen’. Deze inzichten, bijvoorbeeld in de kans op bepaalde waterdieptes, bodemdaling, kwel of verzilting, kunnen vitale aanbieders gebruiken om de risico’s voor hun functies in beeld te brengen.

Dit onderdeel over vitale functies, processen en kritieke voorzieningen zal medio 2025 worden aangevuld met concretere handvatten. Dan komt namelijk de lijst kritieke voorzieningen van de veiligheidsregio’s beschikbaar. Hieronder lees je meer over deze lijst.

Rol van vitale aanbieders

Vitale aanbieders zijn in Nederland zelf verantwoordelijk voor hun vitale netwerken en ook voor de processen die van deze netwerken afhankelijk zijn. Hiervoor bestaat in Nederland de Aanpak Vitaal. Vitale aanbieders moeten vanuit verschillende sectorwetgevingen al in kaart brengen welke risico’s ze lopen. Veel van hen hebben al vaak gedaan voor de waterrisico’s, maar voor de risico’s van hitte en droogte nog erg weinig. Vanuit de Wet weerbaarheid kritieke entiteiten (Wwke) ontstaat nu de wettelijke plicht voor ministeries en vitale aanbieders om de impact van klimaatverandering op hun vitale processen in kaart te brengen. Vitale aanbieders zullen dus ook zelf stresstesten gaan uitvoeren om dit goed te kunnen doen. Er is nog geen afspraak gemaakt over hoe zij deze informatie kunnen delen met lokale overheden, zodat die ook een beeld kunnen krijgen van de uitvalrisico’s.

Voor lokale overheden is het daarbij goed om zich te realiseren dat er naast weersextremen ook andere oorzaken zijn die uitval van vitale functies zoals elektriciteit, gas en ICT kunnen veroorzaken. Denk aan ontregeling van telecom door een interne storing of door een cyberaanval. Bij de selectie van vitale processen in het gevolgenbeeld in de stresstestfase is het vooral belangrijk om te bepalen wat je als overheid (om welke reden dan ook) wilt beschermen als vitale functies uitvallen. Hier ga je dan verder op in tijdens de risicodialoog en het bepalen van de uitvoeringsagenda. Bespreek daarin ook hoe je voorkomt dat bepaalde beleidsambities voor bijvoorbeeld woningbouw nieuwe risico’s creëren die in de toekomst kunnen leiden tot uitval van vitale functies.

Lijst kritieke voorzieningen

De veiligheidsregio’s zijn bezig om samen met vitale aanbieders een generieke lijst van kritieke voorzieningen op te stellen. In deze lijst wordt ook een indicatie gegeven van het schaalniveau waarop de uitval van een specifieke voorziening gevolgen heeft. Deze lijst Kritieke voorzieningen heeft als doel om overzicht over en inzicht in objecten te krijgen die bij uitval impact hebben op veiligheid en/of de continuïteit van de samenleving. Om de juiste objecten mee te nemen bij analyses op het juiste schaalniveau, maakt de lijst onderscheid in impact van uitval van een object op nationaal, regionaal en lokaal niveau.

De lijst wordt opgesteld aan de hand van gesprekken tussen de veiligheidsregio’s en gesprekken met alle aanbieders die erop staan. De selectie van vitale processen is een mix van sectoren die als vitaal zijn aangemerkt vanuit de ‘Aanpak vitaal’ en de ‘Wet weerbaarheid kritieke entiteiten’ (Wwke) van het Nederlandse ministerie van Justitie en Veiligheid, aangevuld met eigen ervaringen uit de veiligheidsregio’s. De lijst bestaat uit de volgende sectoren:

1. Energie
2. Digitale infrastructuur
3. Beheer van ICT-diensten
4. Waterketen
5. Keren en beheren
6. Vervoer
7. Chemisch en nucleair
8. Bankwezen
9. Infrastructuur voor financiële markt
10. Openbare orde, veiligheid en defensie
11. Overheid
12. Volksgezondheid
13. Ruimtevaart
14. Productie, verwerkingen distributie van levensmiddelen
15. Afvalverwerking
16. Onderwijs en kinderopvang
17. Cultuur en cultureel erfgoed
18. Overig

Deze lijst Kritieke voorzieningen is de basis om naast alle klimaatdreigingen te leggen. Deze lijst zal medio 2025 beschikbaar komen.

Wateroverlast en overstroming

Selectie vitale processen in stresstest: relatie met bovenregionale stresstesten wateroverlast

Binnen het traject van bovenregionale stresstesten wateroverlast worden gevolgen in beeld gebracht voor een selectie van sectoren uit de lijst kritieke voorzieningen van nationaal en regionaal belang. Daarbij wordt aan de sectoren energie en digitale infra (telecom) gevraagd om de gevolgen voor hun processen in kaart te brengen op basis van kaarten uit de landelijke Klimaateffectatlas: de kaarten in de kaartverhalen Waterdiepte bij kortdurende hevige neerslag en Overstromingsdiepte. Daarbij is de vraag om ook de lokale impact te duiden.

Wil je als werkregio een gevolgenbeeld vitaal uitvoeren? Dan is één van de eerste stappen om aan de contactpersoon van de provincie voor één van de 13 bovenregionale stresstest regio’s te vragen welke vitale processen er al worden meegenomen in de landelijke of bovenregionale uitvraag. Daar kun je dan binnen de DPRA-werkregio gebruik van maken. Medio 2025 wordt deze pagina aangevuld met advies voor een selectie van vitale processen in de DPRA-stresstest.

Cascade-effecten

Het advies is om in de stresstestfase wateroverlast en overstroming ook al een doorkijk te maken naar mogelijke kettingreacties (ook wel: cascade-effecten of indirecte keteneffecten) als een belangrijke vitale functie uitvalt. Om het aantal scenario’s in de stresstestfase te beperken, is het advies om de belangrijkste twee ‘cascades’ mee te nemen: de indirecte effecten als de elektriciteit uitvalt en als de digitale infrastructuur (telecom) uitvalt. Het advies is om eerst de uitvraag te doen naar gevolgen binnen deze twee sectoren. Je kunt de resultaten hiervan dan meesturen met de uitvraag bij de andere sectoren. Maak hiervoor gebruik van de uitkomsten die elektriciteit & gas en telecom hebben opgeleverd naar aanleiding van de landelijke kaarten Waterdiepte bij kortdurende hevige neerslag en Overstromingsdiepte in de Klimaateffectatlas.

Uitvraag: Gevolgenbeeld als einde stresstest en start dialoog

Voor het opstellen van het gevolgenbeeld voor vitale processen, moeten vitale aanbieders worden benaderd. Dit ligt in het grijze gebied tussen het afronden van de stresstestfase en het opstarten van de dialoogfase. Het advies is om bij de uitvraag van gevolgen van klimaatverandering volgens de dreigingsbeelden, de aanbieders ook alvast te vragen naar hun handelingsperspectief. Daarmee is het advies om in de uitvraag op hoofdlijnen de volgende onderdelen te vragen:

Vraag:

1. Wat zijn de gevolgen van deze watergebeurtenis voor jullie (vitale) bedrijfsprocessen:
   • Wat valt uit omdat het nat wordt?
   • Wat valt uit omdat de energie uitvalt en wat valt uit omdat de telecom uitvalt?
   • In welk gebied kun je deze uitval verwachten / welke impact heeft de uitval op jouw proces?
   • hoelang duurt de uitval/het herstel?
2. Wat houden die gevolgen in? Bijvoorbeeld continuïteit van de samenleving, slachtoffers, milieuschade of economische schade?
3. Wat is jullie handelingsperspectief vlak voor, tijdens en na een gebeurtenis?
   • Wat zijn belangrijke factoren die de duur van het herstel beïnvloeden? Bijvoorbeeld beschikbare capaciteit, bereikbaarheid voor reparatie of de snelheid van het bestellen van nieuwe onderdelen?
   • Welke informatie is nodig om in actie te kunnen komen vlak voor een neerslag- of overstromingsgebeurtenis?

Scenario’s:

1. Wateroverlast:
   • Waterbeelden van een grootschalige neerslaggebeurtenis van een 200mm bui in 48 uur vanuit de bovenregionale stresstesten wateroverlast. Deze beelden worden voor medio 2025 ontsloten via het Landelijke Informatiesysteem Water en Overstromingen (LIWO) en bestaan uit maximale waterdiepte, duur van de wateroverlast en voor hellend gebied ook stroomsnelheid.
   • Dreigingsbeeld wateroverlast in de landelijke kaarten Waterdiepte bij kortdurende hevige neerslag van de Klimaateffectatlas.

2. Gevolgbeperking Overstroming:

Waterbeelden van de overstromingsscenario’s, voor de regionale en lokale stresstesten binnen DPRA, zie de kaart Overstromingsdiepte in de Klimaateffectatlas. Let hierbij op dat niet ieder lokaal object relevant is voor het thema Overstroming. Het is bijvoorbeeld niet nuttig om alle afzonderlijke stroomkastjes in een wijk na te gaan bij een gebeurtenis waarbij alle inwoners al zijn geëvacueerd.

Product:

Het liefst leveren de aanbieders een kaart terug met daarop de uitvallocaties (rood/geel/groen) en geraakte gebieden, met ook een tekstuele toelichting. Voor sommige aanbieders ligt het gevoelig om gegevens te delen. Maak dan afspraken over wat er wel gedeeld kan worden. Toon bijvoorbeeld de grootte van het gebied van uitval, zonder de exacte locatie van een object te geven.

Bepalingsmethode

Binnen een onderzoek van NKWK is samen met een selectie van vitale aanbieders een Bibliotheek kritieke uitvalhoogte (xlsx, 46 kB) opgesteld, waarin voor verschillende objecten een kritieke uitvalhoogte genoemd staat, uitgedrukt in waterdiepte. Deze kun je met vitale aanbieders delen als ondersteuning om een beeld te krijgen van welke vitale objecten (kritische voorzieningen) uitvallen als gevolg van wateroverlast of overstromingen en wat het schaalniveau is van de gevolgen. Daarnaast is bij vitale aanbieders zelf vaak veel kennis over hun objecten en processen. Maak samen met aanbieders afspraken over de bepalingsmethode.

Droogte

De Klimaatschadeschatter biedt een methode om een schatting te maken van de schade aan wegen en riolering door verschilzettingen. De methode gebruikt satellietdata, lokale kennis en ervaringen uit droge jaren als 2018 en 2022 om na te gaan of in een gebied zetting optreedt die wordt versterkt door droogte. Als dat zo is, is de verwachting dat de schade aan rioleringen en de onderhoudskosten aan wegen toenemen door klimaatverandering.

Hitte

Ga na of er beweegbare bruggen zijn die gevoelig zijn voor falen door hitte.