Gezondheid

Het vaker voorkomen van extreme weersomstandigheden door klimaatverandering heeft invloed op de kwaliteit van de leefomgeving en daarmee op de volksgezondheid. Door hittegolven ontstaat hittestress, wat kan leiden tot meer vroegtijdige sterfte en meer ziekte vooral bij kwetsbare groepen. Bij hitte, hevige buien en droogte staat de kwaliteit van het oppervlaktewater onder druk, waardoor grotere gezondheidsrisico’s kunnen ontstaan als mensen hiermee in contact komen. Ook kunnen sommige planten- en dierensoorten die negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid (zoals teken die de ziekte van Lyme bij zich dragen en de eikenprocessierups) beter gedijen door de mildere winters. Tenslotte kan het hooikoortsseizoen langer en intenser worden door klimaatverandering.

Het klimaatbestendiger maken van steden gaat hand in hand met meer groen en water. Parken, bomen, groene daken en groene gevels absorberen de warmte en zonnestralen tijdens hete dagen. Grachten, vijvers, waterpleinen en waterbuffers zoals wadi’s bieden mogelijkheden om water (tijdelijk) te bergen tijdens hevige buien. Het is bij deze inzet van groen en water wel van belang om rekening te houden met mogelijk ongewenste neveneffecten.

Bij het omgaan met en beperken van de gezondheidsrisico’s door klimaatverandering is niet alleen een rol weggelegd voor mensen zelf, maar ook bij overheden en professionals. Gezamenlijk kan worden gezocht naar oplossingen om deze effecten te verminderen en tegelijkertijd een gezonde leefstijl en gezonde leefomgeving te verkrijgen en te behouden.

Het bollenschema brengt de effecten van klimaatverandering voor de sector ‘Gezondheid’ in beeld.

Hoe beïnvloedt klimaatverandering de gezondheid van mensen?

Hitte, UV-straling en luchtkwaliteit

Warmere zomers en meer hittegolven kunnen leiden tot meer voortijdige sterfte onder kwetsbare groepen, zoals ouderen, jonge kinderen, mensen met luchtwegaandoeningen en mensen met hart- en vaatziekten. Ook kan hitte voor (tijdelijke) gezondheidsklachten zorgen, zoals huiduitslag, uitdroging en ademhalingsproblemen. Hiernaast beïnvloedt hitte hoe fit we ons voelen. Denk bijvoorbeeld aan een verslechterde nachtrust, verminderde alertheid, verminderde arbeidsproductiviteit en zelfs gedragsverandering (agressie). Doordat de blootstelling aan UV-straling toeneemt als mensen meer recreëren tijdens warme dagen, neemt het risico op huidkanker en staar toe. Tijdens hete en droge perioden kan bovendien smog (verhoogde concentraties van luchtverontreiniging) ontstaan waardoor mensen last kunnen krijgen van luchtwegklachten. Temperatuurstijging kan ook positieve effecten hebben op de gezondheid. Zo neemt de kans op sterfte door kou in de winter waarschijnlijk af en hebben mensen met ziekten als reuma of artrose baat bij warm weer.

Waterkwaliteit

Een andere weg waarlangs gezondheidsrisico's kunnen ontstaan is via water. Door extreme regen kan het rioleringssysteem overbelast raken waardoor (een deel van) het rioolwater op straat of in het oppervlaktewater terecht komt. Omdat dit rioolwater verontreinigd is met ziekteverwekkers kan dit gezondheidsklachten (diarree, overgeven, keelpijn of huidklachten) veroorzaken wanneer mensen met het water in contact komen. Maar ook tijdens periode van droogte en hitte kan de waterkwaliteit verslechteren. Ziekteverwekkers groeien makkelijker in warm water, zoals bijvoorbeeld de Legionella-bacterie in fonteinen. Daarnaast komt steeds vaker en vroeger in het seizoen blauwalg voor in natuurlijk zwemwater.

Natuur

Al laatste ontstaan via de natuur ook gezondheidsrisico’s: in mildere winters kunnen sommige planten- en dierensoorten beter gedijen. Zo worden steeds vaker eikenprocessierupsen aangetroffen, zijn tekensoorten langer actief en wordt ons klimaat gunstiger voor de exotische vectoren/exotische diersoorten. Deze dieren en planten hebben negatieve gevolgen voor de gezondheid. De eikenprocessierups veroorzaakt (kortdurende) irritatie van de huid, ogen en luchtwegen en bij een tekenbeet bestaat het risico op de ziekte van Lyme. Ook kan door klimaatverandering het hooikoortsseizoen langer en intenser worden. Planten bloeien eerder in het seizoen en tijdens plotseling extreem warm weer kan het aantal pollen snel toenemen waardoor de hooikoortseffecten intenser worden.

Hoe kunnen de negatieve gezondheidseffecten verminderd worden?

Om de effecten van klimaatverandering op de gezondheid te verminderen is het belangrijk dat de leefstijl (tijdelijk) aangepast wordt aan extreme weersomstandigheden en dat aanpassingen gedaan worden in de fysieke en sociale leef- en werkomgeving. Deze aanpassingen zijn niet alleen een zaak van overheden, maar ook van burgers en bedrijven.

Gedragsverandering

De effecten van klimaatverandering kunnen deels verminderd worden door aanpassing van het gedrag. Bijvoorbeeld, tijdens hittegolven wordt het nationaal hitteplan geactiveerd, dat met name gericht is op kwetsbare groepen, zoals ouderen. Daarmee wordt een aantal adviezen breed gecommuniceerd. Van zorginstellingen wordt verwacht dat zij een hitteprotocol hebben. De samenleving wordt gevraagd om zorg te dragen voor mensen die kwetsbaar zijn voor hitte. Met name voor ouderen, kinderen en mensen met een chronische aandoening zijn de adviezen dan bijvoorbeeld:

Het dragen van bedekkende kleding of goed smeren met zonnebrandcrème om de kans op huidkanker te beperken
Het dragen van een goede zonnebril om de kans op staar beperken
Het verblijven in gekoelde ruimtes, het drinken van voldoende water en het eventueel aanpassen van medicatie om uitdroging en hittestress te voorkomen

Daarnaast zijn er maatregelen om ook de indirecte gevolgen van hitte tegen te gaan

Voorlichting om het aantal tekenbeten te verminderen;
Het communiceren van actuele polleninformatie, zodat blootstelling aan pollen verminderd wordt, het aanpassen van het dieet en het eventueel nemen van medicatie om hooikoortsreacties te beperken;
Communicatie over smogconcentraties om blootstelling te verminderen.

Aanpassen van de leefomgeving

Een tweede manier om de gezondheidseffecten van klimaatverandering beperken of voorkomen, is een slimme inrichting van de leefomgeving. Steden zijn gemiddeld vier tot zeven graden warmer dan het buitengebied en worden daarom ook wel ‘hitte-eilanden’ genoemd. Gebouwen, wegen en andere verharding houden warmte vast. Hierdoor is er meer kans op hittestress. Een hoge verhardingsgraad vergroot bovendien het risico op wateroverlast, doordat regenwater niet in de bodem kan infiltreren. Veel van deze effecten kunnen worden tegengegaan door het toevoegen van groen en water:

Parken, bomen, groene daken en groene gevels absorberen de warmte en zonnestralen tijdens hete dagen. Schaduwplekken, fonteinen en waterspeelplaatsen dragen bij aan verkoeling.
Grachten, vijvers, waterpleinen en waterbuffers zoals wadi’s bieden mogelijkheden om water (tijdelijk) te bergen tijdens hevige regenbuien.
Een goed geventileerd binnenklimaat is van belang om ziekte van ademhalingswegen en allergische reacties te voorkomen.

Bij de inzet van groen en water is het van belang om in de ontwerpfase rekening te houden met mogelijk ongewenste neveneffecten, zoals ongedierte, verspreiding van infectieziekten en het vóórkomen van allergenen. Hiernaast kan een goede gebruikskwaliteit van de groen- en waterstructuren (veilig, aantrekkelijk en toegankelijk) positieve gezondheidseffecten ook extra versterken. De omgeving kan dan aanzetten tot meer beweging, ontspanning en mogelijkheden tot contact (sociale cohesie).

Verantwoording

Deze webpagina is tot stand gekomen door bijdragen van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Delen van de tekst zijn gebaseerd op de Volksgezondheid Toekomstverkenning 2018 (www.vtv2018.nl), onderdeel ‘Bredere determinanten van gezondheid’. Deze webpagina wordt regelmatig voorzien van nieuwe informatie. Voor meer informatie over de effecten van klimaatverandering en klimaatadaptatie op gezondheid wordt verwezen naar de literatuur onder 'uitgelicht'.