Hoe is in Nederland de omgang met wateroverlast georganiseerd?

De afgelopen jaren hebben de waterschappen, de provincies, de gemeenten en het Rijk al veel gedaan om Nederland tegen de toenemende neerslag te beschermen. Er zijn bijvoorbeeld beken en watergangen verruimd en buffers aangelegd om piekbuien op te vangen. In de gebouwde omgeving zijn wadi’s aangelegd, en tuinen en daken vergroend. Maar wat is precies het beleid rond wateroverlast? Op welke plekken worden maatregelen genomen en waarom? Wat zijn de afspraken en normen?

Strengere normen bij hoger risico

Bij het inrichten van het watersysteem wordt in de eerste plaats gekeken naar hoe erg de gevolgen van wateroverlast zijn. Hoe groter de gevolgen, hoe kleiner dat kans mag zijn dat er wateroverlast optreedt. Zo geeft een overstroming in een woonwijk, waarbij water huizen binnenstroomt, meestal meer schade dan een weiland dat tijdelijk onder water staat. De normen in de gebouwde omgeving zijn daarom bijvoorbeeld vaak strenger.

Welke normen en afspraken gelden er? Belangrijke onderdelen van het beleid rond wateroverlast zijn:

• Er zijn provinciale normen voor wateroverlast in regionale watersystemen.
• Er zijn gemeentelijke afspraken over de riolering: Welk deel van het riool valt onder de verantwoordelijkheid van de gemeente? En voor welk deel is de bewoner zelf verantwoordelijk?
• De weging van het waterbelang bij plannen voor de ruimtelijke inrichting van de fysieke leefomgeving.
• Er geldt een strategie van vasthouden-bergen-afvoeren: houd water eerst zoveel mogelijk lokaal vast waar het valt en berg het overschot tijdelijk in bergingsgebieden of bassins. Is vasthouden en bergen niet voldoende om regenwater te verwerken? Voer het water dan af.

Huidige normen en aanpak moeten anders

Sinds het Nationaal Bestuursakkoord Water (2003) gelden er normen voor wateroverlast die optreedt vanuit het regionaal systeem. Maar door klimaatverandering wordt het steeds lastiger het watersysteem in te richten om aan deze normen te voldoen. Daarom wordt nu verkend hoe de huidige norm en aanpak van wateroverlast geactualiseerd kunnen worden.

Wat is de huidige aanpak?

Sinds 2009 is in de Waterwet bepaald dat de normen voor regionale wateroverlast opgenomen moeten worden in de provinciale verordening. Dat heeft ervoor gezorgd dat er flink is geïnvesteerd om de watersystemen op orde te brengen en te houden. Zie voor een uitleg van deze normen het kader hieronder. Deze normen voor wateroverlast zijn gebaseerd op hoe het land gebruikt wordt, en volgen de aanpak ‘water volgt functie’: regenwater moet zo snel mogelijk kunnen worden afgevoerd via boezems of beken en rivieren naar zee.

Wat moet er anders?

De aanpak ‘water volgt functie’ sluit onvoldoende aan bij de principes van meerlaagsveiligheid en water en bodem sturend. Bovendien staat de aanpak soms op gespannen voet met de wateropgaven droogte, waterkwaliteit en het verminderen van bodemdaling. Zo hebben we het kostbare regenwater juist nodig in droge periodes, die steeds vaker voorkomen. Er wordt daarom nu verkend hoe de normen kunnen worden aangepast. Het doel is om de knelpunten van de huidige aanpak weg te nemen, meer ruimte te bieden voor een gebiedsgerichte benadering en meer prioriteit te geven aan investeringen in gebieden met het grootste maatschappelijke risico.

Na de wateroverlast in 1998 in Noord- en West-Nederland zijn in het kader van ‘Anders Omgaan met Water’ (de kabinetsreactie naar aanleiding van het advies van de Commissie Waterbeleid 21^e eeuw) en het Nationaal Bestuursakkoord Water ontwerpnormen opgesteld voor wateroverlast vanuit het oppervlaktewater. Het gaat hierbij dus om wateroverlast vanuit het watersysteem, niet om wateroverlast die lokaal ontstaat door extreme regen. Sinds 2009 staat in de Waterwet dat provincies deze normen voor regionale wateroverlast moeten opnemen in hun provinciale verordening. Veel watersystemen komen van voor 2009 en zijn niet ontworpen op basis van deze normen, dus de ontwerpnormen kunnen hiervan afwijken.

De provincie stelt de normen voor het regionaal watersysteem vast en het waterschap zorgt ervoor dat de regionale wateren voldoende bergings- en afvoercapaciteit hebben. De normen voor wateroverlast zijn juridisch vastgelegd als ‘omgevingswaarden voor watersystemen’ en staan in de omgevingsverordening van de provincie. Zie ook punt 4 in de tabel in het volgende kader: ‘Inundatie vanuit oppervlaktewater’. Het gaat hierbij om de kans op wateroverlast van een gebied uitgedrukt in herhalingstijd. De omgevingswaarden zijn uitgedrukt in de kans dat het peil van het oppervlaktewater de hoogte van het grondoppervlak (het maaiveld) overschrijdt. Voor gebouwd gebied mag wateroverlast vanuit het oppervlaktewater in de meeste delen van Nederland niet vaker voor komen dan 1 keer per 100 jaar.

Een perceeleigenaar is in principe zelf verantwoordelijk om overtollig regenwater op eigen terrein te verwerken. Is dat niet mogelijk? Dan verwerkt de gemeente de rest van het regenwater via voorzieningen in de openbare ruimte. De gemeente is dan verantwoordelijk voor de afvoer naar het regionale watersysteem.

Omdat veel regen via de riolering moet worden afgevoerd, hebben de gemeenten een praktijkrichtlijn voor de riolering opgesteld. Uitgangpunt daarin is dat er niet vaker dan 1 keer per 2 jaar water op straat staat. Bij extreme regen is de capaciteit van de riolering niet genoeg. Daarom is ook de inrichting van het maaiveld zo belangrijk om regenwater te kunnen verwerken en afvoeren.

*Toelichting punt 6. Doorbraak/overlopen primaire kering (Omgevingswet. 2.15 Ow onder lid 3):

Als uitgangspunt voor het vaststellen van de omgevingswaarden, bedoeld in het eerste lid, aanhef en onder d, geldt ten minste een beschermingsniveau waarmee in 2050 de kans om te overlijden als gevolg van een overstroming achter de primaire waterkering niet groter is dan 1 op 100.000 per jaar. Een hoger beschermingsniveau wordt geboden op plaatsen waar sprake kan zijn van:

1. grote groepen dodelijke slachtoffers,
2. substantiële economische schade, of
3. ernstige schade door uitval van vitale en kwetsbare infrastructuur van nationaal belang.