Hoe kun je negatieve effecten op waterkwaliteit tegengaan?

Klimaatverandering verergert vaak bestaande problemen, maar kan ook tot nieuwe problemen leiden. Om negatieve effecten van klimaatverandering of van adaptatiemaatregelen op de waterkwaliteit tegen te gaan, kan het nodig zijn om maatregelen te nemen. Maar welke? Op deze pagina staan meerdere tools die helpen om de juiste maatregelen te kiezen.

Waterkwaliteitsmaatregelen kunnen bedoeld zijn om de waterkwaliteit en het waterleven te verbeteren. Daarnaast kunnen ze ook bedoeld zijn om de functionele kwaliteit van stedelijk water te verbeteren, zoals voor het gebruik van drinkwater of proceswater voor industrie.

→ Lees meer over de invloed van klimaatverandering op de waterkwaliteit en het waterleven

→ Lees meer over de gebruiksfuncties van oppervlaktewater en hoe deze worden beïnvloed door klimaatverandering

Ecologische systeemanalyse met ESF’s en Handreiking stresstest waterkwaliteit

Om goede maatregelen te nemen voor schoon en gezond water is maatwerk nodig. Daarvoor moet je eerst begrijpen wat er precies aan de hand is met een watersysteem. Belangrijke vragen zijn bijvoorbeeld: hoe ziet het watersysteem eruit en waar ligt het in het landschap? Welke veelvoorkomende problemen spelen er, zoals vervuiling of verdroging? Wat is de huidige toestand van het water?

De ecologische systeemanalyse met de Ecologische Sleutelfactoren (ESF’s) helpt om dit overzichtelijk te maken. Het idee is dat je pas echt effectieve maatregelen kunt nemen als je goed snapt hoe het systeem werkt. Anders loop je het risico dat een maatregel het probleem niet oplost. Meer over de ecologische systeemanalyse met ESF’s vind je op de STOWA-website.
Om dan ook de invloed van klimaatverandering mee te nemen, is de Handreiking Stresstest Waterkwaliteit ontwikkeld, die direct aansluit op de ecologische systeemanalyse met ESF’s. Door zo’n stresstest te doen, kun je zien waar het watersysteem kwetsbaar is voor klimaatverandering en waardoor die kwetsbaarheid veroorzaakt wordt. De stresstest kan je hier zowel kwalitatief als kwantitatief inzicht in geven. Als je gaat bepalen welke maatregelen je gaat nemen, heb je beide soorten informatie nodig. Wil je bijvoorbeeld de hoeveelheid voedingsstoffen (nutriënten) in het water verlagen? Dan moet je berekenen hoeveel nutriënten er maximaal in het water mogen zitten (kwantitatief) én welke bron het meest bijdraagt aan het probleem (kwalitatief). Het ‘metamodel stresstest’ is een rekentool die hierbij helpt.

Overzicht van waterkwaliteitsmaatregelen

Maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren kunnen heel erg uiteenlopen. Communicatie richting zwemmers bijvoorbeeld over blauwalg is een heel andere maatregel dan aanpassingen doen aan het riool, of om emissies vanuit percelen te verminderen. Ben je op zoek naar ideeën of inspiratie voor maatregelen? Dan zijn er twee tools die je op weg kunnen helpen:

Routekaart waterkwaliteitsmaatregelen: met deze online tool kun je op basis van informatie over een gebied een overzicht maken van mogelijke maatregelen. De tool toont maatregelen die het probleem bij de bron aanpakken, en maatregelen die vooral het gevolg van een probleem verminderen. Je kunt de routekaart gebruiken voor zoete watersystemen, in zowel stedelijk als landelijk gebied.
Speciaal voor het stedelijk gebied is het Interactieve kennisdocument Stedelijke Waterkwaliteit, Klimaat en Adaptatie (pdf, 13 MB) ontwikkeld. Het laatste onderdeel hiervan (vanaf pagina 156) gaat over maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Voor een duidelijk overzicht zijn de maatregelen hierin ingedeeld in clusters. Per cluster staat er een korte uitleg en foto’s van een aantal maatregelen. Dit kan ook inspiratie bieden om verder na te denken over manieren om het watersysteem robuuster te maken. En wil je weten wat het effect van de verschillende maatregelen is op de indicatoren? Bekijk dan de Tabel met waterkwaliteitsmaatregelen (xlsx, 32 kB). Het overzicht van maatregelen is niet uitputtend.

Beheer en onderhoud

De maatregelen in het cluster ‘Beheer en onderhoud’ zijn bedoeld om het watersysteem te beheren en onderhouden, zoals maaibeheer, baggerbeheer en onkruidbestrijding.

Watergang baggeren: de laag modder op de bodem van sloten, kanalen en meren wordt regelmatig weggehaald, onder andere om meer ruimte te maken voor het water.
Vogels weren en/of een voerverbod instellen
Onkruid op milieuvriendelijke manier bestrijden
Afval verwijderen bij krooshekken, duikers of stuwen
Blad ruimen op de oever
Blauwalg wegscheppen
Het water doorspoelen na riooloverstorting
Kroos uit het water verwijderen
Waterplanten intensief beheren
Blad verwijderen uit het water

Waterketen

De maatregelen in het cluster ‘Waterketen’ pakken de waterketen zelf aan, zoals aanpassingen aan het rioolsysteem of verandering van afspoeling.

Wadi of bodempassage aanleggen om verhard oppervlak af te koppelen. Een wadi is vooral bedoeld om water langzaam te laten wegzakken in de bodem, een bodempassage is vooral bedoeld om het water te filteren.
Bergbezinkbassin of filters aanbrengen bij overstort, zodat er minder vuil in het oppervlaktewater terechtkomt.
Foutaansluitingen op het riool opsporen

Hydrologisch functioneren

De maatregelen in het cluster ‘Hydrologisch functioneren’ verbeteren het gedrag en de eigenschappen van water, bijvoorbeeld doordat het water vrij kan stromen en of doordat er inlaat van schoon water mogelijk is.

Inlaatregime wijzigen: de frequentie of snelheid aanpassen van de inlaat van water vanuit een andere watergang.
Bron van inlaatwater wijzigen
Inlaatwater defosfateren: fosfaten uit het water weghalen
Inlaat verplaatsen naar een zoetwaterlocatie
Duiker vergroten om twee watergangen beter met elkaar te verbinden
Duiker verhogen of verlagen om twee watergangen beter met elkaar te verbinden
Waterpartijen verbinden, bijvoorbeeld door een duiker aan te leggen
Kwelinvloed (zoet water) herstellen: zorg dat er weer kwel van zoet water uit de bodem komt.

Inrichting

De maatregelen in het cluster ‘Inrichting’ veranderen het profiel van het watersysteem. Je kunt het watersysteem bijvoorbeeld verdiepen of juist ondieper maken. Een ander voorbeeld is meerdere waterpartijen met elkaar verbinden.

Hondenuitlaatplaats opheffen
Bufferstrook aanleggen tussen weg en watergang
Inzamelpunten realiseren voor legen onderwatertoilet
Water verdiepen
Water ondieper maken
Heggen planten op de oever
Bomen planten op de oever
Water laten circuleren
Vergunning verlenen of opheffen voor koudelozing en/of warmtewinning
Het water beluchten met een fontein of bellenscherm, zodat er meer zuurstof ontstaat

Communicatie en acceptatie

Overlast door een verslechterde waterkwaliteit kan niet altijd voorkomen worden. Het helpt dan om daar helder over te communiceren richting gebruikers van het water. Accepteren dat een bepaald gebruik niet altijd mogelijk is, kan ook een maatregel zijn.

Communicatie over hygiëneregels
Communicatie over gezondheidsrisico’s van zwemmen en recreëren in water
Acceptatie van overlast, zoals stank of vissterfte
Acceptatie van veranderende ecologische kwaliteit

Alternatief gebruik

Soms is de waterkwaliteit zo veranderd dat bepaalde functies niet meer mogelijk zijn. Dan kun je nadenken over maatregelen om over te gaan op alternatieve functies.

Kroos oogsten: een nieuwe manier om eiwit te produceren
Boeren in verzilt gebied kunnen overgaan op zilte landbouw. Voor de irrigatie van deze gewassen wordt naast zoet water ook zout water gebruikt.

Uitleg over de tabel

De tabel is bedoeld als inspiratiebron om de dialoog op gang te brengen over de meest effectieve manieren om het watersysteem robuuster te maken. In de tabel zijn de maatregelen ook onderverdeeld in clusters. Daarnaast zijn ze verdeeld over drie maatregeltypen. Verder kun je in de tabel zien op welk schaalniveau een maatregel genomen wordt en door welke partij (de initiatiefnemer). ‘Baggeren van de watergang’ is bijvoorbeeld een lokale maatregel die een gemeente en/of het waterschap uitvoert. Rechts in de tabel zie je de indicatoren met daaronder twee typen maatregelen: effectgericht en brongericht. Onder het type ‘brongerichte maatregel’ staan de stuurvariabelen die bij de indicator horen. De blokjes geven aan welke indicatoren of stuurvariabelen door de maatregel toenemen of afnemen. Deze toename (T) of afname (A) is meestal positief (groen), maar kan in sommige gevallen ook negatief (rood) zijn.

Effectgerichte en brongerichte maatregelen

In de tabel onder de indicatoren zie je een onderscheid tussen effectgerichte en brongerichte maatregelen:

De effectgerichte maatregelen zijn erop gericht om de effecten van klimaatverandering terug te dringen. Deze beïnvloeden een indicator als geheel.
De brongerichte maatregelen zijn erop gericht om de bron van negatieve effecten weg te nemen. Deze maatregelen beïnvloeden specifieke stuurvariabelen.

‘Blauwalg wegscheppen’ is bijvoorbeeld gericht op het effect om direct de indicator voedselrijkdom te verbeteren, en heeft geen invloed op een van de bronnen van te veel blauwalg. ‘Blad ruimen op oever’ heeft juist wel invloed op een bron die kan zorgen voor te veel voedselrijkdom in oppervlaktewater. In de tabel is daarom het vakje van de stuurvariabele Bladinval groen gekleurd met een A omdat de bladinval door de maatregel afneemt.