Adviezen voor gebruik van uitkomsten

Voor een juist gebruik van de stresstest uitkomsten is het van belang deze te voorzien van een heldere schriftelijke en mondelinge toelichting, en te borgen dat die toelichting niet naar de achtergrond verdwijnt. De toelichting moet in ieder geval gaan over de wijze van interpretatie van de uitkomsten, de standaarden die zijn toegepast, de samenhang tussen verschillende thema’s en hoe wordt omgegaan met onzekerheden. Daarnaast zijn er aandachtspunten die te maken hebben met het proces waarin de uitkomsten worden gebruikt. Aandachtspunten en tips voor het gebruik van stresstest uitkomsten zijn hier samengevat onder de kopjes:

Context van de stresstest en standaarden

Stresstest is geen norm

De uitkomsten van de stresstest geven niet weer welke situatie in ieder geval voorkomen moeten worden. De uitkomsten zijn op de eerste plaats een middel om klimaatadaptie bewust handelen en denken te stimuleren. Ook de stressteststandaarden, zoals de neerslaggebeurtenissen voor de analyse wateroverlast, zijn niet bedoeld als norm om de ruimtelijke inrichting, watersystemen of constructies op te ontwerpen en te dimensioneren.

Afwijken van stresstest standaarden kan, mits beargumenteerd

Wanneer het toepassen van de stresstest standaarden in een specifieke situatie niet zinnig wordt geacht, mag hiervan worden afgeweken. Het is dan noodzakelijk de argumenten daarvoor vast te leggen en deze toelichting te koppelen aan de stresstestresultaten.

Werken aan klimaatbestendigheid vindt plaats tussen stresstesten

De ruimtelijke inrichting en de perceptie van burgers op effecten van het klimaat is constant in ontwikkeling. Vandaar dat in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is afgesproken dat stresstesten iedere zes jaar worden geactualiseerd. Op deze manier wordt een vinger aan de pols gehouden.

Wat tussen deze zesjarige momentopnamen wordt besloten, ontwikkeld en gebouwd, bepaalt de toekomstige klimaatbestendigheid. In de periode tussen stresstesten is het daarom bij een nieuwe gebiedsontwikkeling zinnig de stresstestresultaten als referentie te raadplegen, desgewenst bij te werken op de schaal van een gebiedsontwikkeling, en bij elke ontwikkeling en alle activiteiten klimaatadaptatie-bewust te handelen.

Omgaan met onzekerheid van stresstest uitkomsten

Klimaatadaptatie bestaat voor een belangrijk deel uit het omgaan met onzekerheden. Het benoemen en bespreken van onzekerheden in de risicodialoog is daarom essentieel. Om onzekerheden nader te duiden is het handig om onderscheid te maken tussen verschillende typen. Sommige onzekerheden kunnen worden verkleind, andere kunnen alleen worden geaccepteerd. Meer onderzoek uitvoeren is niet altijd nodig of wenselijk. Voorbeelden van onzekerheden en manieren om daarmee om te gaan zijn:

Variabiliteit in tijd en ruimte. De blootstelling aan een bepaalde gebeurtenis in een gebied kan variëren. Denk hierbij aan de variatie in mate van bodemdaling in een historische binnenstad, hitteverschillen in de bebouwde omgeving en variatie in waterdieptes na intense neerslag. Ook op grotere schaal zijn er verschillen. Effecten in het rivierengebied zijn bijvoorbeeld anders dan op aangrenzende stuwwallen. De onzekerheid die door variabiliteit wordt veroorzaakt kan deels worden verkleind door meer onderzoek en geavanceerdere modellen. Een besluit hierover wordt bepaald door de verwachte kosten/baten verhouding van het onderzoek. Een deel van de variabiliteit in de natuur is niet te vangen, ook niet met meer onderzoek of verfijndere modellen. Er kan bijvoorbeeld geen weersverwachting worden opgesteld voor de komende jaren. Wel kan worden bepaald wat de kans is op extreme weerssituaties, en hoe die kans door klimaatverandering zal veranderen.
Marges rond uitkomsten. Marges komen voort uit de opeenstapeling van de nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van metingen, basisgegevens en oorzaak-gevolgrelaties. Een voorbeeld: de overstromingsdiepte op een locatie is 2 meter +/- 0,5 meter. De manier om hiermee verder te werken is het verantwoorden (wat veroorzaakt deze marges?) van de marges, hierover te communiceren en actief te bewaken dat de marges in discussies niet naar de achtergrond verdwijnen.
Bekende onbekenden. Maak niet alleen expliciet wat de onzekerheden zijn in de gebruikte basisgegevens en modeluitkomsten, maak ook expliciet welke informatie nog mist en van invloed kan zijn op de uitkomsten. Bijvoorbeeld het ontbreken van gegevens over de locatie van vitale en kwetsbare objecten, of het ontbreken van afstemming tussen de stedelijke en regionale waterstromingsmodellen.
Scenario’s zijn een manier om uiting te geven aan kansen. Door analyses voor verschillende scenario’s uit te voeren, die een verschillende kans op optreden hebben, wordt inzichtelijk hoe toekomstverwachtingen variëren. Een manier om dan ‘de zekerheid’ te verhogen, is kiezen voor de worst case benadering. Zo’n keuze is passend bij de voorbereiding op gebeurtenissen waarvan de gevolgen dermate groot zijn, dat hier altijd rekening mee moet worden gehouden. Ook als de kans hierop maar klein is.

Het adaptatieproces is niet altijd gediend met meer precisie

Vanwege de complexiteit van de vraagstukken en de onzekerheden ontstaat snel de neiging om te zoeken naar meer gedetailleerde informatie en meer onderzoek uit te voeren. Hierbij moet in gedachten gehouden worden dat meer precisie (meer detail) niet altijd meer nauwkeurigheid garandeert. De dreigingen zijn in hun aard bijvoorbeeld slechts met beperkte nauwkeurigheid te bepalen en elke aanpak kent systematische fouten. Bovendien moet de vraag gesteld worden welke nauwkeurigheid nodig is voor het nemen van een beslissing. Het gaat erom of de informatie voldoende is om een beslissing te nemen. Bij relatief eenvoudige en betaalbare maatregelen met positieve of nauwelijks negatieve bijwerkingen zal dat punt eerder bereikt worden dan bij complexe, dure maatregelen die een grote impact op de omgeving hebben. Wanneer de aandacht volledig dreigt uit te gaan naar het zo nauwkeurig mogelijk kwantificeren van knelpunten en technische details, kan een mismatch ontstaan met de wensen en belangen van de brede doelgroep, waardoor partijen afhaken en het adaptatieproces stokt.

Omgaan met onzekerheden door adaptief deltamanagement

Het werken met alle onzekerheden komt samen in het concept van adaptief deltamanagement, dat in de aanpak van het Deltaprogramma centraal staat: we kijken ver vooruit naar de opgaven die voor ons liggen en met die kennis nemen we steeds op tijd de maatregelen die op dat moment nodig en betaalbaar zijn. Daarbij zorgen we ervoor dat we steeds flexibel kunnen inspelen op nieuwe kansen en nieuwe inzichten. Door meerdere strategieën te vormen kan er snel worden gewisseld wanneer de omstandigheden of verwachtingen voor de toekomst veranderen.

Uitkomsten toetsen, verrijken en verbeteren

Benut lokale praktijk kennis

Vergelijk de kaartbeelden die uit de stresstest volgen met eigen kennis en ervaringen. Betrek inwoners en bedrijven met gebiedskennis, en collega’s die bezig zijn met water, riool, openbare ruimte, groen, ruimtelijke ordening, energie, circulariteit, infra, beheer en onderhoud, cultureel erfgoed en gebiedsontwikkeling. Herkennen zij de locaties waar de stresstest problemen voorziet? Zien of verwachten zij problemen op andere locaties die niet uit het de stresstest naar voren komen? Aanbevolen wordt op enig moment samen met gebiedsbeheerders een veldbezoek te brengen om alle vermeende knelpunten te inspecteren. Oftewel, verbeter de stresstest uitkomsten met een toets aan de praktijk.

Het is altijd verstandig om eerst te reflecteren voordat diepgaand onderzoek wordt uitgevoerd, om het doel ervan vast te stellen. Praktijkkennis en ‘gezond-verstand-analyses’ zullen informatie leveren om de doelstelling scherper te krijgen en te voorkomen dat energie wordt gestoken in gebieden waar geen problemen te verwachten zijn.

Kijk ook buiten de eigen organisatie. Betrek partijen als de gemeente, het waterschap, de provincie, de veiligheidsregio en de GGD. Deze instanties beschikken veelal over informatie over kwetsbaarheden (in de huidige situatie).

Vergelijk en combineer stresstest uitkomsten van verschillende partijen

Het is zinnig om bij het analyseren van samenhang en verbanden, te overleggen met ‘de buren’ en van elkaar te leren. Zeker als kwetsbaarheden zich op een regionale schaal voordoen of oplossingen buiten het eigen gebied moeten worden gezocht. Dit wordt makkelijker wanneer wederzijds gebruik is gemaakt van de stresstest standaarden uit de bijlsuiter.

Niet alleen overheden voeren klimaatstresstesten uit, maar bijvoorbeeld ook sectoren (denk bijvoorbeeld aan de elektriciteitssector en de landbouwsector). Hierdoor ontstaat de kans om resultaten te combineren en aan elkaar te toetsen, mits helder is welke basisgegevens, methoden en uitgangspunten zijn gebruikt en met eventuele verschillen daarin rekening wordt gehouden in de interpretatie.

Toets of geen klimaateffecten over het hoofd worden gezien

Het is mogelijk dat bepaalde effecten van klimaatverandering niet of onvoldoende in de stresstest worden geïdentificeerd. Dat kan bijvoorbeeld volgen uit een toets bij gebiedskenners. Om hierover een gesprek aan te gaan biedt de Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS) een generiek overzicht van allerlei mogelijke effecten. Ieder klimaatthema is uitgewerkt in een zogenoemd bollenschema. Ga naar de NAS-adaptatietool om een eigen bollenschema voor je gebied op te bouwen. Het gebruik van de bollenschema’s is geen onderdeel van de standaard stresstest, maar kan helpen bij het evalueren van stresstest uitkomsten

Concretiseer uitkomsten met herkenbare voorbeelden

Het creëren van urgentiegevoel met kaarten alleen blijkt in de praktijk lastig te zijn. Het vertellen van een verhaal bij de kaart, met gebruik van bekende lokale gebeurtenissen als voorbeelden, kan dit verbeteren. Zo kan voor droogte en hitte gebruik worden gemaakt van de ervaringen in 2018, 2019 en 2020.

Meekoppelkansen inzichtelijk maken

De meeste maatregelen in de (openbare) ruimte worden kosteneffectiever wanneer ze meeliften op andere ingrepen. Denk bijvoorbeeld aan het toepassen van waterdoorlatende verharding na het opbreken van de straat voor de aanleg van een warmtenet.

Confronteer daarom de stresstestuitkomsten met informatie over geplande en lopende (her)inrichtingsactiviteiten En met gepland onderhoud aan wegen, groen, riolering, kabels, leidingen en gebouwen. Zo kan bij het opstellen van een uitvoeringsagenda worden nagegaan of en wanneer knelpunten kunnen worden aangepakt door ‘mee te koppelen’ met die activiteiten. Belangrijk is dat iedere gelegenheid om adaptatiemaatregelen uit te voeren ook wordt benut. De volgende kans kan zich pas over tientallen jaren voordoen. Andersom kunnen de uitkomsten van de stresstest ook een rol spelen in het plannen van de uitvoeringsagenda voor andere activiteiten. Bij urgente problemen kan wellicht niet op meekoppelen worden gewacht.

Creëer en gebruik inzicht in samenhang

Bij zowel de uitvoering van de stresstest als de interpretatie van de resultaten spelen gebiedskennis, systeeminzicht en het doorzien van samenhang, een voorname rol. Het gaat om het kunnen signaleren en begrijpen van de samenhang tussen de factoren die de kwetsbaarheden beïnvloeden, zoals water, bodem, infrastructuur, constructiekenmerken en gebruik. Door systeeminzicht wordt duidelijker of en hoe effecten elkaar beïnvloeden, wat de oorzaken zijn én of het mogelijk is om meerdere knelpunten tegelijkertijd op te lossen zonder nieuwe problemen te veroorzaken. Het meest volledige systeeminzicht ontstaat door verschillende partijen bij elkaar te brengen die elk een deel van het totaal overzien.

Het in beeld brengen en bespreken van samenhang en afhankelijkheden in een gebied is een essentieel onderdeel van de risicodialoog. Het verbindt de deelnemende partijen met elkaar en is van invloed op de verdeling van kosten, baten, verantwoordelijkheden en acties. Sommige verbanden zullen gedurende de dialoog naar voren komen. Andere zijn vooraf te signaleren. Het met elkaar combineren en vergelijken van de stresstest uitkomsten van de vier thema’s is daarvoor een belangrijke eerste stap. Voorbeelden van samenhang en informatie om dit te helpen in beeld te brengen, zijn:

Karakteristieken van landschapstypen. In laag gelegen gebieden met een slappe ondergrond kan bijvoorbeeld een combinatie van kwetsbaarheden voor wateroverlast, droogte (bodemdaling) en een grote overstromingsdiepte worden verwacht. Hoge waterpeilen kunnen daar dan gunstig zijn om bodemdaling te remmen, maar kunnen de wateroverlast juist verergeren. In het buitengebied van de hoge zandgronden kan regenwater gemakkelijker infiltreren, waardoor schade door plasvorming bij langdurige neerslag vrijwel niet optreedt. Dergelijke gebieden zijn juist weer gevoelig voor langdurige droogte door het ontbreken van wateraanvoermogelijkheden. Voor het signaleren en begrijpen van dit soort karakteristieke kwetsbaarheden op een regionaal schaalniveau, is de Basiskaart Natuurlijk Systeem Nederland behulpzaam.
Typerende kenmerken van constructies, infrastructuur, de inrichting van de ruimte en gebruiksintensiviteit, bepalen de gevoeligheid voor meerdere klimaateffecten. In sterk versteend binnenstedelijk gebied kan bijvoorbeeld zowel wateroverlast als hittestress worden verwacht. In vooroorlogse wijken in laag Nederland is een verhoogde kans op kwetsbaarheid voor droogte en (grond)wateroverlast. Cultuurhistorische kennis komt bij het identificeren van relevante kenmerken bijzonder van pas. Op deze pagina lees je hoe je cultuurhistorische kennis kunt integreren in de klimaatstresstest.
Samenhang tussen schaalniveaus. Knelpunten manifesteren zich vaak lokaal, terwijl de oorzaak en oplossing op een regionale schaal te vinden zijn. Zo is droogval van een beek mogelijk te voorkomen door waterbeheersmaatregelen op stroomgebiedsniveau.
Samenhang tussen stad en landelijk gebied. De verbinding tussen het watersysteem van stad en landelijk gebied is vaak losgeraakt. Adaptatie kan bestaan uit het herstel van de verbinding. Gemeente en waterschap kunnen in dat geval samen met de stresstest uitkomsten aan de slag en passende adaptatiemogelijkheden ontwikkelen.
Samenhang in risico’s ontstaat in gebieden met een hoge economische waarde, hoge gebruiksintensiteit of bij objecten met een vitale functie. Deze plaatsen komen door de hoge waarde of het grote belang, bij meerdere typen dreigingen als kwetsbaar naar voren. Het zogenaamde waterrisicoprofiel richt zich bijvoorbeeld op het inzichtelijk maken van de kwetsbaarheid van functies en objecten bij wateroverlast én bij overstromingen.
Cascade effecten ontstaan door het uitvallen van een vitale schakel in de infrastructuur. Dit kan bijvoorbeeld een overstroomd viaduct in een hoofdweg zijn, een door hitte klemmende brug of een door droogte verzilt waterinnamepunt. Door dit uitvallen ontstaan (in een groot gebied) daaruit volgende problemen, die alleen te identificeren zijn wanneer de samenhang tussen infrastructuur en daarvan afhankelijke functies bekend is.
Integrale maatregelen. Groenvoorziening verbetert bijvoorbeeld de kwaliteit van de ruimte, vermindert hittestress en draagt bij aan voorkomen van wateroverlast. Geïnfiltreerd regenwater kan bovendien zorgen voor een vermindering van droogte effecten. Combineer dit met informatie over grondwateroverlast om te beoordelen of extra infiltratie niet juist leidt tot vergroting van dit knelpunt. Wanneer overtollig regenwater van de stad naar landelijk gebied wordt gevoerd, kan een nieuw waterbuffergebied buiten de stad misschien ook een natuur- en recreatiefunctie vervullen.

Ook verbinding met andere opgaven zoals leefbaarheid of sociale cohesie kan relevant zijn. Andere voorbeelden van factoren die voor samenhang zorgen zijn eigendom, tijd (wanneer worden verschillende knelpunten of meekoppelkansen verwacht), beleid, wet- en regelgeving. Het beschouwen van samenhang op de laatste twee punten moet voorkomen dat verkokering optreedt of tegenstrijdigheden ontstaan in het adaptatiebeleid van verschillende instanties.

Uitkomsten meenemen naar de risicodialoog

De stresstest brengt kwetsbaarheid in beeld maar velt geen oordeel

De uitkomsten van de stresstest geven inzicht in de kwetsbaarheden voor klimaatverandering. Aan deze kwetsbaarheden is nog geen oordeel verbonden. Er wordt in de uitkomsten bijvoorbeeld niet aangegeven of er sprake is van een onaanvaardbaar risico. Een dergelijk oordeel komt tot stand in de risicodialoog.

De risicodialoog kijkt breder dan de stresstest

In de risicodialoog worden allerlei vragen besproken die verband houden met of voortborduren op de stresstest uitkomsten. Vragen als:

Welke nieuwe opgaven ontstaan door de verandering van het klimaat?
Worden de uitkomsten van de stresstest herkend en onderkend?
Welke objecten of activiteiten worden waardoor geraakt?
Welke partijen worden waardoor geraakt?
Welke problemen of toekomstige problemen willen we oplossen?
Wat is het meest urgent?
Op welk schaalniveau liggen oplossingen (lokaal of regionaal)?
Wat zijn kansrijke handelingsperspectieven en maatregelen?
Welke meekoppelkansen kunnen we benutten?
Wie gaat welke maatregelen uitvoeren?
Is er behoefte aan aanvullend onderzoeken en meer kennis?

Samengevat draagt de stresstest bij aan de antwoorden op deze vragen door aan te geven wat, waar door welk klimaateffect wordt geraakt, wie hiervan last zal hebben (of profiteert) en wanneer dit zal spelen. Om een juist gebruik van de stresstest uitkomsten te borgen, wordt aanbevolen om inhoudelijk specialisten bij de dialoog te betrekken die de ins en outs van de uitkomsten kennen.

Routekaart risicodialoog

Om gemeenten, waterschappen en provincies te helpen bij het voorbereiden, het voeren en het afronden van de risicodialoog is een routekaart ontwikkeld. De stresstestuitkomsten kunnen benut worden als input voor de dialogen en komen dan ook aan bod bij de eerste stap; de voorbereiding. Immers; de informatie die beschikbaar is en benut wordt tijdens de dialoog, beïnvloedt mede de uitkomst. Naast de uitkomsten van de stresstest zijn, afhankelijk van de situatie, ook andere gegevens en bronnen nodig om de risicodialoog goed te kunnen voeren. Meer daarover is te vinden in de routekaart.

Er is geen vaste stresstest/risicodialoog volgorde

De risicodialoog is geen eenmalig, rechtlijnig gesprek, maar een iteratief proces om tot een gezamenlijke uitvoeringsagenda te komen. In de beginfase kan het voldoende zijn om het gesprek te voeren met de uitkomst van een stresstest met (landelijke) basisinformatie. Zodra over maatregelen wordt gesproken zal er behoefte ontstaan aan nauwkeuriger informatie op maat, waarmee kosten en baten kunnen worden afgewogen. De aanleiding om verdiepende analyses uit te voeren kan ook anders zijn, of op een ander moment ontstaan. Er is daarom niet één vast stramien waarin de wisselwerking tussen dialoog en onderzoek verloopt.

Stem informatieoverdracht af op het proces

De risicodialoog is niet zozeer een technische opgave, maar vooral een organisatorische en procesmatige uitdaging die leidt tot samenwerking en commitment. De wijze waarop de uitkomsten van de stresstest worden ingebracht moet passen bij de wijze waarop de risicodialoog is vormgegeven, zodat partijen ook met adaptatie aan de slag kunnen en willen gaan. Dit vraagt naast technisch inhoudelijke expertise ook vaardigheden in communicatie, procesmanagement en informatiemanagement. Het kan bijvoorbeeld voor het procesverloop beter zijn om niet direct alle uitkomsten van de stresstest te bespreken, maar dit gedoseerd te doen. Of de stresstest in stappen uit te voeren, van grof naar fijn en per thema, synchroon met het gebiedsproces dat is opgestart.

In het Deltaplan is afgesproken dat de overheden resultaten van de stresstest openbaar maken. Op die manier kunnen organisaties en inwoners zich een beeld vormen van de opgaven en bepalen welke adaptatiebijdrage zij kunnen leveren.

Wees voorbereid op discussie over maatregelen

Hoewel de stresstest niet gaat over het selecteren of beoordelen van maatregelen, zal er in de risicodialoog beslist naar de gesignaleerde kwetsbaarheden worden gekeken wanneer over maatregelen wordt nagedacht. Het is voor de medewerkers die een juist gebruik van de stresstest uitkomsten bewaken, daarom zinnig om ook kennis te nemen van de vertaling van kwetsbaarheden naar maatregelen. Kijk hiervoor naar de praktijkvoorbeelden op het kennisportaal.