Hoe beïnvloedt klimaatverandering het leven in het water?

Het veranderende klimaat en de fysisch-chemische effecten hiervan op het oppervlaktewater hebben samen effect op het leven in en om het water. Deze effecten noemen we biologische effecten op de waterkwaliteit. Welk effect er optreedt, hangt sterk af van de locatie en het watersysteem. Op deze pagina gaan we in op de effecten die klimaatverandering heeft op dieren en planten die veel voorkomen in het oppervlaktewater: (blauw)algen, waterplanten, vissen, exoten en muggen.

Doordat er door klimaatverandering meer af- en uitspoeling is van percelen, komen er vaak meer voedingsstoffen in het water terecht. Hierdoor wordt de concentratie fosfor en stikstof in het water hoger. Dit kan leiden tot vermesting van het water, ook wel eutrofiëring. Stilstaand water versterkt dat effect. Eutrofiëring stimuleert de groei van algen en blauwalgen. Als er in verhouding veel algen en blauwalg in het water groeien, heeft dat een negatief effect op de waterkwaliteit. Blauwalgen groeien vaak beter, onder andere doordat ze aan het wateroppervlak dikke drijflagen kunnen vormen. Daarmee geven ze samen met algen schaduw aan andere soorten, zoals waterplanten die eronder liggen, waardoor die minder goed groeien. Een watersysteem kan zo veranderen van een heldere toestand met veel waterplanten naar een troebele toestand met veel (blauw)algen. Klimaatverandering versterkt dit niet alleen doordat er meer voedingsstoffen in het water komen, maar ook doordat het groeiseizoen langer wordt. Daardoor kunnen er in het voorjaar en najaar meer algen en blauwalgen groeien. Ook de zachtere winters hebben invloed op de kwaliteit van het oppervlaktewater: woekerende soorten die overwinteren in of op het water profiteren het meest van zachte winters. Zo neemt kroos vaak toe in kleine luwe wateren doordat de plant bij zachte winters niet meer afsterft.

Doordat de concentratie stikstof en fosfor in het water door klimaatverandering hoger wordt, neemt de diversiteit aan waterplanten af. Hierdoor kan het water zoals je hierboven kon lezen heel troebel worden met veel algen en zonder ondergedoken waterplanten. Als waterplanten nog nét de concurrentiestrijd om nutriënten winnen van algen, kan er ook één dominante watervegetatie ontstaan. Vaak is het watersysteem al troebeler geworden en valt er weinig licht op de bodem. Woekerende soorten zoals Waterpest, Doorgroeid fonteinkruid en Grof hoornblad hoeven niet of nauwelijks in de bodem te wortelen en hebben weinig lichtinval nodig om te groeien. Daardoor zullen ze soorten die in de bodem wortelen en langzaam groeien wegconcurreren. Dit effect wordt nog versterkt doordat deze woekerende soorten in de winter niet meer afsterven. Afhankelijk van de hoeveelheid vermesting kan er ook een toestand ontstaan met minder ondergedoken waterplanten en meer drijfbladplanten.

Vissterfte gebeurt zowel in de zomer als in de winter vooral in ondiepe wateren. In de zomer zal vissterfte toenemen en in de winter zal het juist afnemen. In de winter kunnen vissen sterven als er langere tijd ijs met sneeuw ligt. Onder het ijs komt er dan geen zuurstof bij het water. Door klimaatverandering krijgen we minder vaak te maken met langere ijsperiodes. Daarom neemt vissterfte in de winter af. Omdat onze zomers warmer worden, neemt vissterfte in de zomer toe. Hoge temperaturen in stilstaand water kunnen namelijk leiden tot zuurstofgebrek. Klimaatverandering heeft niet alleen invloed op vissterfte, maar ook op de samenstelling van vissoorten. Koude vissoorten zullen verdwijnen. Er zullen meer bentische vissen komen, zoals karper en brasem. Dat zijn vissen die op of bij de bodem leven. Daarnaast leiden hogere temperaturen tot veranderingen in voortplantingsgedrag, zoals geslachtsveranderingen of mislukte voortplanting. Verder kan de paaitijd langer worden, waardoor er langere tijd kleine vissen in het oppervlaktewater zwemmen. Dat heeft effect op de waterkwaliteit: het water zal dan meer algen bevatten en minder waterplanten. Dat komt doordat kleine vissen zoöplankton eten, waardoor er minder zoöplankton overblijft om de aanwezige algen te eten.

Klimaatverandering kan leiden tot een toename van exotische planten of dieren in Nederland. Zo kunnen bepaalde exotische planten- en diersoorten door de zachtere winters in het oppervlaktewater overleven. Ook kunnen soorten van warmere landen zich in ons land vestigen. Exotische soorten kunnen door het ontbreken van natuurlijke vijanden andere soorten gaan overheersen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Amerikaanse rivierkreeft, Watersla, Grote waternavel en Waterhyacint.

Overlast van muggen kan ontstaan als afgevoerd regenwater ergens te lang blijft staan. Dit gebeurt vooral als kleine bovengrondse afvoersystemen verstopt raken, bijvoorbeeld met veel sediment dat is meegespoeld tijdens piekbuien. Verder wordt door klimaatverandering de kans steeds groter dat de tijgermug en de gewone huissteekmug ziektes overbrengen.