Hoe kan klimaatverandering de nationale veiligheid bedreigen?

Door klimaatverandering wordt de dreiging van wateroverlast en overstromingen als gevolg van extreme neerslag en zeespiegelstijging groter.

Dreiging van wateroverlast door extreme neerslag

Door klimaatverandering wordt de neerslag in Nederland extremer. Er kan meer regen in korte tijd vallen. Omdat weersituaties door klimaatverandering ook langer kunnen aanhouden, kan het ook langere tijd achter elkaar regenen. Extreme buien kunnen wateroverlast veroorzaken. Als de neerslag zo heftig is dat beken en rivieren het regenwater niet goed meer kunnen afvoeren, kan dat zelfs leiden tot dijkdoorbraken en overstromingen. De overstroming in juli 2021 in Limburg en het grensgebied van België en Duitsland is zo’n weersituatie die uitliep op een ramp. Er viel toen in een paar dagen tijd een zeer grote hoeveelheid regen in Limburg en het grensgebied van België en Duitsland. Uit onderzoek blijkt dat de kans op zo’n extreme regenval als in juli 2021 20 tot 800 procent groter is dan ruim een eeuw geleden.

Dreiging van overstroming door zeespiegelstijging

Door klimaatverandering stijgt de zeespiegel. Een hogere zeespiegel zorgt ervoor dat de kans op overstromingen vanuit zee groter wordt. Dat komt onder andere doordat de hoogte van stormvloeden door de zeespiegelstijging toeneemt. Daarnaast vergroot een hogere zeespiegel de kans op overstromingen vanuit rivieren. Deze kunnen het water dan namelijk minder makkelijk afvoeren richting zee. In Nederland speelt daarnaast mee dat de bodem daalt, een proces dat door klimaatverandering sneller gaat. Daardoor stijgt de zeespiegel langs de Nederlandse kust relatief nog sneller. Bovendien kunnen de gevolgen van een overstroming groter worden, omdat gebieden door bodemdaling dieper kunnen overstromen.

Mogelijke gevaren van een overstroming

De gevolgen van een overstroming kunnen heel groot zijn. Hoe groot, dat hangt af van verschillende factoren:

• Evacuatie: storm of zware regenval kan het moeilijker maken om mensen naar een veilige plek te brengen. Hierbij is van invloed hoe snel een overstroming zich ontwikkelt en hoe voorspelbaar deze is. Ook hangt het ervan af welke maatregelen eerder zijn genomen in de ruimtelijke ordening. Denk bijvoorbeeld aan hooggelegen vluchtroutes en evacuatieplekken.
• Type en grootte gebied: wonen er veel mensen in het gebied dat overstroomt? Zijn er veel kwetsbare gebouwen of voorzieningen in het gebied, zoals een ziekenhuis of elektriciteitscentrale? De gevolgen van een overstroming hangen sterk af van de keuzes die gemaakt zijn in gebiedsontwikkelingen en woningbouw. Is er bijvoorbeeld gebouwd in laaggelegen gebieden? Zie bijvoorbeeld het concept Ruimtelijk afwegingskader dat helpt bij dit soort keuzes over bouwplannen. Daarnaast kunnen maatregelen in de omgeving of aan gebouwen helpen om de gevolgen van een overstroming te beperken. De landelijke Maatlat groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving biedt hierbij houvast. En de kaart ‘Mogelijkheden voor gevolgbeperking’ in de Klimaateffectatlas toont voor je eigen gebied wat je kunt doen om de gevolgen van een overstroming te beperken.
• Maximale waterdiepte: hoe diep kan een gebied overstromen?
• De schade hangt ook af van de ligging van een gebied: ligt het hoog of laag? In hoger gelegen gebieden loopt het water na een tijd vanzelf weg, in laaggelegen polders moet het water weggepompt worden. Dat kan zelfs meer dan een halfjaar duren. Je kunt de gevolgen beperken door reserveringszones vrij te houden voor (tijdelijke) waterberging.
• Bronnen: komt het water vanuit zee, rivieren en/of grote meren? Bij een overstroming vanuit zee is er een grotere kans op meerdere dijkdoorbraken.

De Themarapportage klimaat- en natuurrampen beschrijft twee overstromingsscenario’s: in 4.4.1 vanuit een rivier en in 4.4.2 vanuit de zee. Bij beide scenario’s is ook een scorekaart ontwikkeld die een beoordeling toont van de waarschijnlijkheid en de impact. Daaruit blijkt dat de kans op een overstroming vanuit rivieren wordt geschat op eens in de 100 jaar en vanuit de zee op eens in de 1000 jaar. Het kan dus over 100 of 200 jaar gebeuren, maar ook morgen of volgende week. Als het gebeurt, is de impact groot op verschillende veiligheidsbelangen: territoriaal, fysiek (doden en gewonden), economisch, ecologisch en sociaal-politiek.

Door het veranderende klimaat krijgen we vaker te maken met langere periodes van hitte en wordt de kans op droogte groter. Tijdens een hitteperiode kunnen ook de temperaturen extremer worden. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot hogere sterftecijfers bij mens en dier, overbelasting van de hulpdiensten, smeltend asfalt of een zeer hoog verbruik van drinkwater. De dreigingen als gevolg hitte zijn voor heel Nederland vergelijkbaar, al is er een verschil tussen stedelijk, versteend gebied en gebieden met veel bomen en ander groen. Verder is de verwachting dat extreme hitte steeds vaker tegelijk met droogte zal optreden. Voor droogte verschillen de dreigingen per gebied: Oost- en Zuid-Nederland, die vooral bestaan uit hoger gelegen zandgronden, hebben sneller last van watertekorten. In West-Nederland neemt de waterkwaliteit af, bijvoorbeeld door verzilting. En gebieden met klei- en veenbodems krijgen vooral te maken met bodemdaling, veenoxidatie en funderingsproblemen. Een verhoogde kans op (natuur)branden bestaat in het hele land.

Mogelijke gevaren van hitte en droogte

Hitte en droogte kunnen grote maatschappelijke gevolgen hebben, vooral als ze tegelijk voorkomen. Hieronder lees je de mogelijke gevolgen van hitte en van droogte.

De Themarapportage klimaat- en natuurrampen beschrijft in 5.4.2 een scenario van extreme hitte gecombineerd met extreme droogte. Bij het scenario is ook een scorekaart ontwikkeld die een beoordeling toont van de waarschijnlijkheid en impact. Daaruit blijkt dat zo’n situatie van extreme droogte en hitte waarschijnlijk zal zijn: de kans is eens in de 25 tot 30 jaar. Het kan dus ook de komende jaren al gebeuren. Verder blijkt dat de nationale veiligheid wordt geraakt op verschillende gebieden: fysiek (zieken en doden), economisch, ecologisch en sociaal-politiek.

Gevolgen van hitte

Hitte kan allerlei problemen veroorzaken in de samenleving: mensen kunnen ziek worden door hittestress. Vooral voor ouderen en mensen in een kwetsbare positie kan hittestress gevaarlijk en zelfs dodelijk zijn. Daarnaast kan langdurige hitte de leefbaarheid bedreigen: mensen kunnen bijvoorbeeld niet naar buiten omdat het te warm is. Voor mensen die buiten werken kan het echt te heet zijn om het werk te doen. Zij moeten dan thuisblijven, maar dat kan een probleem zijn als de eigen woning door slechte isolatie, ventilatie en weinig zonwering te veel opwarmt. Veel woningen in Nederland zijn niet aangepast aan de toegenomen hitte. Ook ontstaat er tijdens hitte sneller smog, een probleem voor mensen met luchtwegproblemen. Nog een aantal mogelijke gevolgen van hitte:

• De infrastructuur kan verstoord raken, bijvoorbeeld doordat beweegbare bruggen door de hitte vast komen zitten.
• Hitte kan gevaarlijke situaties op wegen veroorzaken door beton dat uitzet en omhoogkomt (betonspatting) of door smeltend asfalt.
• Hitte kan problemen veroorzaken in de levering van drinkwater en energie.
• Er kunnen problemen ontstaan bij objecten en infrastructuur in de energietransitie. Zo kunnen buurtbatterijen oververhitten of hebben koelinstallaties grotere hoeveelheden water nodig.
• Evenementen tijdens hitte brengen grotere risico’s met zich mee. Er zijn extra maatregelen nodig om de veiligheid te borgen.
• De druk op de hulpdiensten en ziekenhuizen stijgt sterk tijdens extreme hitte. Dat komt niet alleen doordat extreme hitte leidt tot grote gezondheidsrisico’s. Het komt ook doordat de kans op branden, ongelukken en agressiviteit dan toeneemt.

Gevolgen van droogte

Ook droogte kan veel verschillende problemen veroorzaken. We noemen hieronder de grootste dreigingen:

• Veendijken die uitdrogen door de droogte. Er kunnen dan scheuren ontstaan waardoor de kans groter wordt dat ze doorbreken.
• Droogte kan bodemdaling versnellen, waardoor mogelijke overstromingsdieptes groter worden.
• Droogte kan zetting van de bodem veroorzaken, met het risico dat data- en energiekabels breken en het internet lokaal uitvalt.
• Droogte verergert de verdroging van natuur die al plaatsvindt als gevolg van de landbouw.
• Droogte verhoogt het risico op natuurbranden. Dat geldt vooral in droog gebied met brandgevoelige vegetatie, maar ook in stedelijke gebieden met veel groen wordt de kans op brand groter. Door klimaatverandering wordt de kans steeds groter dat een natuurbrand zich ontwikkelt tot een onbeheersbare brand met grote gevolgen. Omdat de kans op een natuurbrand heel groot is, lees je hieronder meer over deze dreiging.

Veel van deze gevolgen hebben ook weer andere gevolgen die zelf ook weer verschillende effecten hebben: dit noemen we cascade- of keteneffecten. Door droogte kan bijvoorbeeld het water in rivieren zo laag komen te staan dat schepen minder lading kunnen vervoeren of helemaal niet meer kunnen varen. Een gevolg daarvan is dat de prijzen voor transport stijgen. Ook kunnen er tekorten ontstaan van bijvoorbeeld grondstoffen voor de bouw en energie. Dat kan bijvoorbeeld bouwprojecten vertragen en een benzinetekort veroorzaken. Het kan ook betekenen dat meer gevaarlijke stoffen via de weg of het spoor getransporteerd moeten worden.

Door klimaatverandering neemt de kans op onbeheersbare natuurbranden toe. Hulpdiensten kunnen deze brand dan heel moeilijk onder controle krijgen. De kans op zo’n brand is erg groot: het is volgens deskundigen niet de vraag of maar wanneer een onbeheersbare brand optreedt met ernstige gevolgen. De afgelopen jaren zijn er verschillende natuurbranden geweest waarbij het net is goed gegaan, bijvoorbeeld doordat het weer omsloeg. Er zijn verschillende factoren die invloed hebben op de ernst van een natuurbrand: type vegetatie, weersomstandigheden, bestrijdbaarheid van een brand, bereikbaarheid van een brand, of er meerdere branden tegelijk ontstaan, hoeveel mensen er in het gebied wonen en of er kwetsbare objecten in het gebied liggen. Het thema natuurbranden speelt tot nu toe in regio’s met grote natuurgebieden, maar de interactie met stedelijk gebied is in een dichtbevolkt land als Nederland groot. De (natuur)branden in en rond Londen in juli 2022 hebben duidelijk gemaakt hoe ook grote steden getroffen kunnen worden door natuurbranden. Sinds december 2022 werken het Rijk en de veiligheidsregio’s met andere crisispartners aan een Landelijk Crisisplan Natuurbranden.

De Themarapportage klimaat- en natuurrampen beschrijft in 6.4 een natuurbrandscenario. Bij het scenario is ook een scorekaart ontwikkeld die een beoordeling toont van de waarschijnlijkheid en impact. Daaruit blijkt dat er gemiddeld vrijwel elk jaar een onbeheersbare natuurbrand voorkomt. Verder blijkt dat de nationale veiligheid wordt geraakt op verschillende gebieden: fysiek (doden en gewonden), economisch, ecologisch en sociaal-politiek.

Sommige landen passen technologische oplossingen toe, bijvoorbeeld om extreme hitte tegen te gaan of om neerslag op te wekken. Dat heet ‘climate engineering’. Een voorbeeld van climate engineering is met vliegtuigen of drones kleine deeltjes van de chemische stof zilverjodide in wolken strooien om de kans op regen te vergroten. Deeltjes zilverjodide hebben een structuur die op ijs lijkt. Waterdruppels die zich normaalgesproken rond ijsdeeltjes clusteren, doen hetzelfde bij zilverjodide. De effecten van climate engineering voor het klimaat, het milieu en ecosystemen zijn niet bekend. Ook de risico’s ervan zijn niet bekend. Het zou zelfs kunnen dat hierdoor juist extreem weer ontstaat of dat de ozonlaag erdoor wordt aangetast. Sommige landen zijn van plan om vaker climate engineering toe te passen. En bij falend klimaatbeleid kan de verleiding om het toe te passen groter worden. Verder kan climate engineering leiden tot geopolitieke spanningen, zeker als achteraf zou blijken dat het grote, onomkeerbare gevolgen heeft.

Dreigingen als gevolg van klimaatverandering kunnen elkaar en ook weer andere dreigingen versterken. Zo kunnen er domino-effecten ontstaan. Een voorbeeld: een hittegolf die droogte veroorzaakt, gevolgd door biodiversiteitsverlies, hogere voedselprijzen en hongersnood. Of extreme droogte gevolgd door extreme neerslag, waardoor het water niet in de grond kan zakken en meteen afstroomt. Dit vergroot de kans op wateroverlast of zelfs een overstroming. In de video hieronder kun je zien hoe dit werkt.

Het risico op overstroming wordt ook een stuk groter als hoogwater in rivieren samenvalt met een westerstorm vanuit zee. Daarnaast neemt de natuur in Nederland al jaren af, onder andere door de intensieve landbouw, wat haar ook kwetsbaarder maakt voor extreem weer. Verder kunnen keuzes over kosten en maatregelen voor mitigatie of adaptatie leiden tot polarisatie en zelfs tot spanningen tussen landen. Daarbij kan het gaan om de plek waar windturbines komen, wie de kosten voor adaptatie- en mitigatiemaatregelen moet betalen, maar bijvoorbeeld ook wie de schade betaalt na een overstroming.