Maatregelen voor de buitenruimte

Eén van de oplossingen om hitte te beperken is de omgeving vergroenen. Groen werkt verkoelend doordat het schaduw biedt en water verdampt. Daarnaast heeft een groenere leefomgeving andere voordelen, zoals een betere luchtkwaliteit en een grotere biodiversiteit. Maar in een volgebouwde omgeving is het soms nodig om ook naar niet-groene oplossingen voor koelte te kijken. Hieronder lees je meer over beide type oplossingen. Ook lees je hoe gemeenten en andere overheden de hitte-opgave het beste kunnen aanpakken en welke tools hen daarbij kunnen helpen.

Kennisdossier Groen in de Stad

In het kennisdossier Groen in de Stad lees je waarom groen belangrijk is voor klimaatadaptatie. Ook vind je er verschillende hulpmiddelen om de buitenruimte te vergroenen, en tools die inzicht bieden in de hoeveelheid groen in een stad. Verder lees je er over andere voordelen van groen en zijn er verdiepende pagina's voor professionals.

Voorbeelden van groene maatregelen

Om de stad te verkoelen kun je bijvoorbeeld de volgende maatregelen nemen:

• Bomen planten. De schaduw en verdamping van bomen is een belangrijke groene hittemaatregel. De Bomentabel biedt uitgebreide informatie over 359 boomsoorten en helpt om soorten te kiezen die bijdragen aan een koelere omgeving en daarnaast ook nog andere positieve effecten hebben.
• Gevels vergroenen. Het groen beschermt niet alleen het gebouw zelf tegen opwarming. Het weerkaatst ook minder hitte, waardoor de buitenruimte naast de gevel koeler blijft. Een overzicht van kennis en mogelijkheden vind je ook in een reader over groene gevels die door verschillende kennisinstituten en het bedrijfsleven is samengesteld.
• Groen dak aanleggen. Een groen dak werkt licht verkoelend op de omgeving doordat het minder warmte afstraalt dan bijvoorbeeld een bitumen dak.
• Pergola’s (pdf, 328 kB). Op sommige locaties is er geen plek voor de diepe wortels van bomen, bijvoorbeeld omdat er in de ondergrond veel kabels en leidingen lopen. Pergola’s met klimplanten kunnen dan een verkoelend alternatief zijn.
• Doorgroeibare verharding. Doorgroeibare verharding voorkomt grote, aaneengesloten verharde oppervlakken. Het wordt ook wel groene bestrating, grasverharding of open bestrating genoemd. Doorgroeibare verharding werkt bijvoorbeeld goed bij parkeerplaatsen, bermen en opritten. Het groen vermindert de opwarming van de straat en daarmee ook de weerkaatsing van warmte naar de omgeving. En het helpt niet alleen tegen hitte, maar ook tegen wateroverlast.

Let op dat meer groen niet altijd beter is. Je moet met veel verschillende factoren rekening houden. Daarom is het heel belangrijk om eerst een slim ontwerp te maken voordat je de omgeving gaat vergroenen. Meer daarover lees je op de verdiepende pagina's van het kennisdossier Groen in de Stad.

Voorbeelden van niet-groene maatregelen

Er bestaan ook niet-groene maatregelen om de omgeving hittebestendiger te maken. Een paar voorbeelden:

• Parasols, schaduwdoeken of canvasdoeken bieden schaduw. Deze doeken zie je vaak in tuinen of op evenementen. Maar je kunt ze ook gebruiken om schoolpleinen of straten van schaduw te voorzien. Dat is bijvoorbeeld handig in winkelstraten waar geen ruimte is voor bomen.
• Natuurlijk gekoelde kunstgrasvelden blijven koel bij zeer hoge temperaturen. Dat komt doordat ze regenwater opvangen, dat bij hoge temperaturen verdampt. Wel zijn sportvelden van echt gras een koelere oplossing dan kunstgras.
• Openbare drinkwaterpunten, waterspeelplaatsen voor kinderen en andere watervoorzieningen. Denk aan vernevelaars die met waternevel koelte bieden aan voorbijgangers. Vernevelaars zijn minder bekend in Nederland, maar al wel in gebruik in andere landen.

Hoe pak je hitte aan in samenhang met andere ruimtelijke opgaven?

Klimaatverandering zorgt niet alleen voor meer hitteproblemen. Het gevolg is ook dat neerslag en droogte toenemen en dat het risico op overstroming groter wordt. Het is belangrijk om die gevolgen van klimaatverandering waar dat kan in samenhang aan te pakken. Daarnaast spelen er ook andere grote opgaven: de hervorming van de landbouw, het tekort aan woningen, de gezondheidsongelijkheid en de overgang naar duurzame energie. In Panorama Nederland zie je hoe Nederland er in de toekomst uit kan zien als al die opgaven in onderlinge samenhang zijn aangepakt.

Hulpmiddelen voor maatregelen in de buitenruimte

Er zijn verschillende tools die overheden kunnen helpen bij het klimaatadaptief en dus ook hittebestendig inrichten van de buitenruimte:

• De Menukaart Hitte geeft een overzicht van maatregelen voor hitteproblemen, onder andere voor de buitenruimte. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, de RVO en enkele partners hebben dit hulpmiddel ontwikkeld om gemeenten te helpen met een integrale aanpak van hitte (gebied, gebouw, gezondheid).
• Het document Aantrekkelijke Koele Plekken en Routes (2023) (pdf, 9.7 MB) van Wageningen University & Research helpt om stedelijk gebied met groenblauwe oplossingen te verkoelen. Je vindt er bijvoorbeeld een stappenplan om tot een koele plek of route te komen.
• De Hogeschool van Amsterdam heeft drie richtlijnen opgesteld die gemeenten kunnen gebruiken om de openbare ruimte hittebestendig in te richten. Belangrijk zijn in ieder geval: een koele plek binnen 300 meter van elke woning, 30 tot 40% schaduw op looproutes en in buurten, en voldoende groen per wijk. Op basis van deze richtlijnen is er voor ontwerpers de CoolKit ontwikkeld.
• De Handreiking Klimaatadaptief Bouwen laat zien hoe beleidsmakers volgens de huidige wetgeving klimaatadaptief inrichten kunt vastleggen in beleid en plannen. Het document geeft voorbeeldregels voor hittemaatregelen in bestemmingsplannen en omgevingsplannen.
• • De 3-30-300 regel: dicht bij elke woning, school of werkplek staan minimaal 3 volwassen bomen, elke buurt heeft minstens 30% boomkronen en vanuit iedere woning, school of werkplek is er binnen 300 meter een parkje waar je kunt verblijven.

Wat zijn de effecten en kosten van maatregelen?

De volgende hulpmiddelen kunnen je helpen om inzicht te krijgen in de kosten en/of effecten van hittemaatregelen:

• De RVO heeft een website over de kosten en baten van klimaatadaptatie. Daarop vind je onder andere een link naar de Klimaatschadeschatter. Deze geeft op gemeentelijk niveau een indicatie van de schadekosten die worden veroorzaakt door bepaalde klimaatrisico’s, waaronder hitte.
• Voor een inschatting van de kosten en effecten van hittemaatregelen kun je de Toolbox Klimaatbestendige Stad gebruiken.
• De EfFact Checker van de Hogeschool van Amsterdam geeft informatie over het effect van stedelijk oppervlaktewater, groene gevels, groene daken en bomen.
• In het project Cool Towns is een meetprotocol ontwikkeld dat gemeenten kan helpen om een kostenbaten-analyse te maken van maatregelen voor een hittebestendige inrichting van de stad. Dit Europese project deed pilots in verschillende gemeenten en provincies, en liep van 2018 tot en met 2022.
• De website Groenblauwe Netwerken geeft je meer informatie over de effectiviteit van verschillende maatregelen. Deze informatie is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en op ervaringen uit de praktijk.
• Het hulpmiddel Maatregelen klimaatadaptatie en natuurinclusiviteit in de gebouwde omgeving geeft een overzicht van maatregelen die veel worden toegepast om klimaatadaptief en natuurinclusief te bouwen. In het overzicht zie je ook een indicatie van de investeringskosten en de beheerkosten per maatregel. Daarnaast toont het verschillende bronnen met onderzoek naar de kostenefficiëntie van maatregelen.