Meekoppelkansen benutten

In het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is afgesproken dat heel Nederland in 2050 waterrobuust en klimaatbestendig is ingericht. Het Deltaplan gebruikt hiervoor zeven ambities waarvan ‘meekoppelkansen benutten’ er één is. Op deze pagina vind je informatie over wat dat betekent en waarom dat belangrijk is. Ook geven we voorbeelden van meekoppelkansen, bijvoorbeeld bij de energietransitie en de nieuwbouwopgave. Tot slot vind je een lijstje met hulpmiddelen die kunnen helpen om met meekoppelen aan de slag te gaan.

Wat is meekoppelkansen benutten?

Bij meekoppelkansen benutten of ‘meekoppelen’ combineer je adaptatiemaatregelen met andere acties of doelen. Adaptatiemaatregelen kun je meekoppelen met activiteiten die toch al gaan plaatsvinden, zoals beheer en onderhoud van de openbare ruimte. Als je bijvoorbeeld de straat openbreekt om het riool te vervangen, kun je direct infiltratiekratten plaatsen en een deel van de openbare ruimte vergroenen. Daarnaast kun je maatregelen zo ontwerpen dat ze niet alleen een adaptatiedoel dienen, maar ook andere doelen. Denk bijvoorbeeld aan een natuurlijke waterberging die je ook kunt gebruiken voor recreatie én die bijdraagt aan biodiversiteitsdoelen.

Waarom is meekoppelen belangrijk?

Klimaatadaptatie is niet de enige opgave waar Nederland voor staat. Er is een groot woningtekort, we moeten overstappen naar hernieuwbare en duurzame energie, de landbouw moet duurzamer, we moeten de biodiversiteit versterken en minder CO₂ en stikstof uitstoten. Veel grote transitie-opgaven dus. Hoe meer je deze opgaven tegelijk en in samenhang kunt aanpakken, hoe beter. Dat bespaart niet alleen geld, maar leidt ook tot betere resultaten. Je houdt dan namelijk rekening met meerdere factoren dan wanneer je elke opgave afzonderlijk aanpakt. Dit geldt zeker voor ruimtelijke maatregelen in drukke stedelijke gebieden. Klimaatadaptatie wordt daar vaak meegekoppeld met groot onderhoud aan gebouwen, de openbare ruimte en de infrastructuur. Je kunt bijvoorbeeld nieuwe parkeervakken inrichten met waterdoorlatende tegels, zodat ze wateroverlast tegengaan. Of je kunt een voetbalveld zo inrichten, dat het ook water kan opvangen.

Hoe pak je meerdere opgaven in samenhang aan in een gebied?

Er zijn verschillende afspraken om meerdere opgaven, waaronder klimaatadaptatie, in samenhang aan te pakken in ruimtelijk beleid. Vanuit het Rijk is dat het Programma NOVEX. Dit programma verbindt alle nationale programma's over ruimtelijk beleid en zorgt zo voor samenhang. Verder maakt het Rijk afspraken met regio's in Regiodeals. Deze hebben als doel om de verschillende regio's in Nederland te versterken. En in de Citydeal Openbare Ruimte bundelen verschillende ministeries, gemeenten, kennisinstellingen en nutsbedrijven de krachten om te werken aan een integrale aanpak van de stedelijke transitieopgaven in de openbare ruimte.

Hoe kun je met meekoppelen geld besparen?

Door klimaatadaptatie mee te koppelen met andere acties en doelen bespaar je vaak tijd en geld. Het is in veel gevallen zelfs noodzakelijk om gebruik te maken van de financiële ruimte op andere posten in beheer- en grondexploitaties, zoals groen, wegen en riool. Voor klimaatadaptatie is namelijk vaak geen apart budget beschikbaar. Daarnaast kunnen groene maatregelen maatschappelijke baten opleveren, en daarmee het draagvlak voor werkzaamheden vergroten. Er komt namelijk vaak een fijnere en gezondere leefomgeving voor terug.

Met welke acties en doelen kun je adaptatie meekoppelen?

In de komende jaren werken overheden en andere partijen aan verschillende activiteiten en doelen waarmee je adaptatie kunt combineren. Hieronder beschrijven we een aantal voorbeelden van belangrijke meekoppelkansen.

Energietransitie

Klimaatadaptatie en de energietransitie kun je niet los van elkaar zien. Ze houden allebei direct verband met klimaatverandering. De energietransitie is nodig om klimaatverandering af te remmen door over te stappen van fossiele energiebronnen naar natuurlijke energiebronnen zoals zon, wind en water. Hierover zijn landelijk afspraken gemaakt in het Klimaatakkoord.

Regionale Energie Strategie (RES)

Om het akkoord uit te voeren, werken dertig energieregio’s aan een Regionale Energie Strategie (RES). In de RES staat hoe de regio duurzaam elektriciteit gaat opwekken en welke warmtebronnen ze gaat gebruiken zodat gebouwen van het gas af kunnen. De afzonderlijke gemeenten hebben de RES uitgewerkt naar een Transitievisie Warmte voor hun eigen gebied, die ze daarna uitwerken in Wijk Uitvoeringsplannen.

Energie en klimaatadaptatie nog te gescheiden

De energietransitie (klimaatmitigatie) en klimaatadaptatie zijn vaak nog gescheiden werelden. Het zou bijvoorbeeld helpen als beide opgaven een meer verplichtend karakter zouden krijgen en als er meer integraal aan gewerkt zou worden. Dit blijkt uit de Quickscan over interacties tussen klimaatmitigatie en -adaptatie (pdf, 2.5 MB) door Witteveen+Bos (2024). Deze quickscan brengt in beeld welke interacties er al zijn tussen beide opgaven, hoe daar in beleid nu al rekening mee wordt gehouden en wat de grootste kansen zijn om ze nog beter met elkaar te verbinden. Eerdere publicaties over de scheiding tussen klimaatmitigatie en klimaatadaptatie zijn de verkenning in opdracht van STOWA en Stichting RIONED (2022) en een discussiepaper (2022) van Deltares en de TU Eindhoven.

Tips om klimaatadaptatie en energie te koppelen

Wil je in jouw project klimaatadaptatie en de energietransitie slim met elkaar verbinden? Dan kunnen de volgende tips, voorbeelden en hulpmiddelen je op weg helpen:

Stem de Regionale Adaptatiestrategie (RAS) en de Regionale Energiestrategie (RES) op elkaar af. De flyer Meekoppelen klimaatadaptatie en mitigatie laat zien hoe je de RES en de RAS met elkaar kunt verbinden. Een mooi voorbeeld uit de praktijk is de REKS van Hart van Brabant. In deze Regionale Energie- en Klimaatstrategie wordt het thema klimaatadaptatie geïntegreerd in de energiestrategie.
Neem adaptatiedoelen mee in de Transitievisie Warmte. Om gemeenten te helpen een Transitievisie Warmte op te stellen, heeft de VNG de Datavoorziening Energietransitie Gebouwde Omgeving (DEGO) Door gebruik te maken van de kaarten onder ‘koppelkansen’, kun je onderzoeken hoe je adaptatie kunt koppelen aan de energietransitie.
Stem de Uitvoeringsagenda’s Klimaatadaptatie af op de Wijk Uitvoeringsplannen. Deze plannen worden in dezelfde periode gemaakt en uitgevoerd. In de plannen kun je bijvoorbeeld zorgen dat burgers en bedrijven op hetzelfde moment worden geïnformeerd over energiebesparingsmaatregelen en adaptatiemaatregelen.
Combineer de aanleg van een warmtenet met ruimtelijke adaptatiemaatregelen. Als je een warmtenet aanlegt, kun je direct de straat vergroenen of wadi’s aanleggen. In de wijk Paddepoel in Groningen combineerde de gemeente de aanleg van een warmtenet met een waterberging in de weg.
Combineer locaties voor zonne- en windenergie met locaties voor klimaatbuffers. Klimaatbuffers zijn gebieden waar natuurlijke processen de ruimte krijgen, en die meegroeien met klimaatverandering. Denk aan een rivier die weer ruimte krijgt om zoals vroeger te overstromen. Zo’n klimaatbuffer gaat overstroming tegen, en vergroot tegelijk de biodiversiteit.
Maak gebruik van warmte uit oppervlaktewater tijdens hete periodes. Twee businesscases uit de regio Utrecht laten zien dat het kan en mag, en ook nog financieel aantrekkelijk is.
Zorg ervoor dat nieuwe energie-infrastructuur meteen klimaatadaptief wordt aangelegd. De energievoorziening is een van de 13 nationale vitale en kwetsbare functies . Om de energievoorziening tegen klimaateffecten te beschermen moeten het Rijk en de decentrale overheden samenwerken.
Combineer zonnepanelen met een groen dak of waterberging. De Handreiking combineren zon, water en groen op daken (pdf, 2.1 MB) van de provincie Zuid-Holland biedt dakeigenaren een overzicht van manieren waarop je de aanleg van zonnepanelen op je dak kunt combineren met groen en wateropslag.
Wil je meer weten over mogelijke koppelkansen tussen klimaatadaptatie en het aardgasvrij maken van een wijk? Bekijk dan eens het kennisoverzicht van de Leerkring Klimaatadaptatie in Aardgasvrije Wijken. De pagina Verbinden van Opgaven van het Programma Aardgasvrije Wijken biedt je allerlei informatie over hoe je aardgasvrij kunt koppelen aan andere opgaven.

Nieuwbouwopgave

Er zijn te weinig woningen in Nederland. Daarom willen gemeenten, provincies, bouwers en andere organisaties een miljoen nieuwe woningen bouwen, in de komende tien jaar. Ondanks dat er weinig ruimte is in stedelijk gebied, zijn er mogelijkheden om te bouwen én dat klimaatadaptief te doen.

Het Programma Woningbouw van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) beschrijft de aanpak om de woningbouw te versnellen met als doel 900.000 nieuwe woningen tot en met 2030 en 100.000 nieuwe woningen per jaar in deze kabinetsperiode. Daarbij is ook aandacht voor de samenhang met andere opgaven, zoals klimaatadaptatie.
In StraaDkrant 4 lees je hoe je tegelijkertijd kunt verdichten en vergroenen.
Ook kun je als decentrale overheid klimaatadaptatie verwerken in bijvoorbeeld omgevingsplannen, verordeningen en anterieure overeenkomsten. Voorbeelden van hoe je dit kunt doen, vind je in de Handreiking decentrale regelgeving klimaatadaptief bouwen en inrichten. Zo kun je sturing geven aan het doel om bij de (her)inrichting van de ruimte het risico op schade en slachtoffers door extreem weer laag te houden. De provincie Zuid-Holland geeft bijvoorbeeld sturing met het Convenant Klimaatadaptief Bouwen. Dit instrument biedt een leidraad voor klimaatadaptief bouwen en stelt minimale eisen voor klimaatbestendige woningbouw. Meer informatie over instrumenten die je kunt inzetten voor klimaatadaptief bouwen, vind je op de pagina Reguleren en borgen.

Het Expertteam woningbouw (RVO) kan ondersteuning bieden als je klimaatadaptatie wilt koppelen aan een woningbouwproject.

Groot onderhoud aan gebouwen, openbare ruimte en infrastructuur

De komende jaren vindt er veel onderhoud en renovatie plaats aan gebouwen, de openbare ruimte en de infrastructuur. Veel gebouwen en wegen zijn verouderd of moeten wordt aangepast voor de energietransitie. Je kunt dan direct adaptatiemaatregelen meenemen. Zo maakt de gemeente Nissewaard bij het vervangen van beschoeiingen, direct de tuinen van bewoners groener. Daarnaast zijn er veel bruggen, tunnels, sluizen en viaducten toe aan renovatie. Als je de infrastructuur gaat renoveren of onderhouden, dan is dat meteen een goed moment om adaptatiemaatregelen te nemen.

Transitie naar een circulaire economie

In een circulaire economie maak je zo goed mogelijk gebruik van grondstoffen. Dit doe je onder andere door ze efficiënt te gebruiken en door ze te hergebruiken. Klimaatadaptatie kun je op verschillende manieren koppelen aan acties voor een circulaire economie. Een aantal voorbeelden:

Je kunt tuinverharding hergebruiken voor het fundament van wegen en gebouwen. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de gemeente Veenendaal, met tuintegels die inwoners gratis mochten inleveren.
Wil je ergens groenblauwe maatregelen aanleggen? Doe dat dan met materialen die je kunt hergebruiken. Een mooi voorbeeld zijn de groene bushokjes in Arnhem. Die vangen niet alleen water op, maar de materialen van de bushokjes kun je ook goed hergebruiken.
Kringlooplandbouw is een circulaire vorm van landbouw, waarbij de kringloop van grondstoffen gesloten is. Alle stoffen die door de landbouw uit een gebied verdwijnen, worden bij kringlooplandbouw ook weer teruggebracht in dat gebied. Een gezonde bodem speelt daarbij een belangrijke rol. Een gezonde bodem, met veel bodembiodiversiteit, heeft een betere sponswerking en kan daardoor ook beter water vasthouden.
Wil je een maatregel inzetten om water op te vangen? Dan kun je dat combineren met water hergebruiken. In Helmond ontwikkelt de gemeente samen met andere organisaties de wijk Brainport Smart District. In deze wijk komt een circulair watersysteem dat helpt om met natte en droge periodes om te gaan.

Biodiversiteit

De natuur staat onder druk. Dieren- en plantensoorten sterven uit. Natuur moet niet alleen binnen natuurgebieden versterkt worden, maar overal. Dus ook in steden, op het platteland en in de grote wateren. Dat staat in de in de natuurambitie Nederland Natuurpositief. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de provincies werken aan een nationaal plan voor natuurbeleid. Acties om natuurgebieden te vergroten en de biodiversiteit te versterken gaan goed samen met groenblauwe adaptatiemaatregelen. Die combinatie heet ook wel Nature-based Solutions. Zo voorkomt het natuur- en waterbergingsgebied de Schammer wateroverlast in de stad Amersfoort bij piekafvoer van de Barneveldse Beek. Andere voorbeelden waarin klimaatadaptatie wordt gekoppeld aan het versterken van de biodiversiteit:

In de Nationale Kennisbank Natuurinclusief Bouwen vind je maatregelen om de stedelijke biodiversiteit te vergroten. De kennisbank geeft actuele informatie over natuurinclusieve maatregelen die je kunt nemen bij bestaande en nieuwe woningen en bij de aanleg van nieuw groen.
In de whitepaper Natuurinclusieve Uitgangspunten van vier hogescholen vind je uitgangspunten en belangrijke lessen voor natuurinclusieve bouwprojecten op verschillende schaalniveaus in stedelijk gebied.
Je kunt maatregelen voor biodiversiteit ook combineren met klimaatadaptatie op bedrijventerreinen, zoals op het bedrijventerrein Loven in Tilburg. Het programma Werklandschappen van de Toekomst stimuleert dit soort initiatieven. Het heeft als doel om bedrijventerreinen klimaatbestendiger, gezonder en biodiverser te maken, en ook om energie zoveel mogelijk duurzaam op te wekken en de circulaire samenleving te bevorderen. Het programma heeft een flinke financiële impuls gekregen vanuit het Nationaal Groeifonds.
Verder kun je klimaatadaptatie heel goed aan biodiversiteit koppelen in nieuwbouwprojecten. Het KAN platform ontwikkelt kennis over klimaatadaptief bouwen met natuur. Voorbeelden van hulpmiddelen die je kunt gebruiken om natuurinclusief te bouwen zijn het overzicht Maatregelen klimaatadaptatie en natuurinclusiviteit en de gids Natuurinclusief ontwikkelen.

Gezondheid

Klimaatadaptatie kun je ook heel goed koppelen aan het thema 'gezondheid': we willen toe naar een gezonde en klimaatbestendige omgeving. Er zijn verschillende programma's waarin klimaatadaptatie en gezondheid samen worden aangepakt:

De Handreiking natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners bestaat uit een top tien van gezonde maatregelen die je kunt gebruiken bij de aanleg of herinrichting van woonwijken. Bij elke maatregel vind je naast de positieve effecten ook eventuele knelpunten.
Het programma Werklandschappen van de Toekomst heeft als doel om bedrijventerreinen klimaatbestendiger, gezonder en biodiverser te maken, en ook om energie zoveel mogelijk duurzaam op te wekken en de circulaire samenleving te bevorderen. Het programma heeft een flinke financiële impuls gekregen vanuit het Nationaal Groeifonds.
Het Programma Gezonde en Groene Leefomgeving is een initiatief van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) Het doel is om het thema gezondheid beter uit te werken bij opgaven rond verstedelijking en de herinrichting van de leefomgeving.
In het Gezond en Actief Leven Akkoord staan afspraken tussen Rijksoverheid, gemeenten en zorgverzekeraars over de aanpak voor een gezonde generatie in 2040. In het akkoord staat ook een paragraaf over klimaatverandering: hoe bescherm je mensen zo goed mogelijk tegen hitte, allergieën, infectieziekten en uv-straling?

Cultureel Erfgoed

Cultureel erfgoed is ook een thema dat je kunt koppelen aan klimaatadaptatie. In het kennisdossier Cultureel Erfgoed kun je lezen hoe je cultureel erfgoed kunt inzetten voor klimaatadaptatie. Je vindt hier ook verschillende voorbeelden uit de praktijk. En in de Erfgoeddeal lees je welke afspraken verschillende partijen maken over het behoud en het gebruik van erfgoed bij de grote ruimtelijke opgaven van dit moment.

Welke hulpmiddelen zijn er voor meekoppelen?

Meekoppelen kan op veel manieren. Je kunt bijvoorbeeld al meekoppelkansen benutten bij het maken van visies en beleid. Maar je kunt ook op zoek gaan naar kansen bij de uitvoering van een concreet project. Er zijn verschillende hulpmiddelen die je kunnen helpen om klimaatadaptatie mee te koppelen met andere opgaven:

Meekoppelkansen vind je sneller als je ‘ruimer denkt’. Vaak moet je in gesprek met partijen die ook iets willen doen op een plek. De Praatplaat over meekoppelen kun je gebruiken om daarover na te denken.
In de factsheet Meekoppelen (pdf, 655 kB) staan lessen en aandachtspunten waar je rekening mee kunt houden als je klimaatadaptatie aan andere opgaven wilt koppelen.
Welke meekoppelkansen passen goed in welk wijktype? In het rapport Koppelkansen Klimaatadaptatie in de Gebouwde Omgeving zijn tien meekoppelkansen uitgewerkt voor verschillende wijktypen.
De Handreiking Slim Koppelen Klimaatadaptatie laat zien hoe gemeenten adaptatie kunnen koppelen aan de energietransitie, nieuwbouw, en onderhoud en renovatie.
Ben je gebiedsontwikkelaar of stedenbouwkundige en wil je weten hoe je kansen kunt meekoppelen? Lees dan eens het Engelstalige boek Reinventing Multifunctionality.
Het artikel Het koppelen van transitieopgaven: een innovatieve methode in ontwikkelen beschrijft de Wezenlijke winstpunten-aanpak. Deze aanpak helpt overheden en andere organisaties om transities aan elkaar te koppelen.
Door mee te koppelen kun je geld besparen. Het Overzicht financiering van klimaatadaptatie legt uit hoe de dit kunt doen met twee manieren van meekoppelen: 1) meekoppelen in de tijd en 2) meekoppelen met beleid.
Het gebied tussen stad en platteland biedt vaak mogelijkheden om verschillende ruimtelijke opgaven tegelijk aan te pakken met natuurlijke oplossingen, ook wel Nature-based Solutions. De Werkwijze Klimaatadaptatie met Natuur tussen stad en platteland kan je daarbij op weg helpen.

Meer hulpmiddelen voor meekoppelen vind je op de pagina Hulpmiddelen - Meekoppelkansen benutten. Ben je specifiek op zoek naar kansen om vergroening mee te koppelen met andere opgaven? Neem dan eens een kijkje in het kennisdossier Groen in de Stad.